ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ (1878-1920)

Βιογραφία

Περιεχόμενα

 

Εἰσαγωγή

Ὁ Ἴων (Ἰωάννης) Δραγούμης - «Ἴδας» (Ἀθῆναι, 2 Σεπτεμβρίου 1878 - 31 Ἰουλίου 1920), ὑπῆρξε διπλωμάτης, πολιτικός, πρωτεργάτης τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνος, στὴν ὀργάνωσιν τοῦ ὁποίου προσέφερε ἀνεκτίμητες ὑπηρεσίες [1], λογοτέχνης καὶ πρωταγωνιστὴς τοῦ γλωσσικοῦ κινήματος τοῦ δημοτικισμοῦ [2], διανοητὴς μὲ σημαντικὴ συμβολὴ στὴν διαμόρφωσιν τῆς ἑλληνικῆς ἰδεολογίας τῶν ἀρχῶν τοῦ 20οῦ αι. [3], ὁραματιστὴς ἑνὸς ρομαντικοῦ [4] μεγαλοϊδεατικοῦ [5] ἀπελευθερωτικοῦ ἑλληνικοῦ ἐθνικισμοῦ, ὄχι σωβινιστικοῦ [6] οὔτε ἰμπεριαλιστικοῦ ἢ κἂν ἐδαφικοῦ [7], ἀλλὰ πολιτισμικοῦ [8], βασισμένου στὴν συνύπαρξιν ἐλευθέρων ἐθνῶν [9] καὶ πάνω ἀπ᾿ ὅλα ἀνθρωπιστικοῦ [10].

Ἐνεπλάκη στὰ πάθη τοῦ ἐθνικοῦ Διχασμοῦ, τὰ ὁποῖα καὶ τοῦ στοίχισαν τὴν ζωή, ἀλλὰ ἀκόμη καὶ μετὰ τὴν δολοφονία του δὲν ἔπαυσε νὰ ἐπηρεάζῃ τὴν ἑλληνικὴ σκέψιν, χαρακτηρίστηκε δε «μάρτυρας καὶ ἥρωας τοῦ Ἑλληνισμοῦ» [11], «Δάσκαλος τοῦ Γένους» [12], «πατέρας τοῦ ἑλληνικοῦ ἐθνικισμοῦ» [13], «ἕνας ἀπὸ τοὺς πιὸ παρεξηγημένους, περισσότερο ἀμαυρωμένους καὶ λιγότερο δικαιωμένους διανοητὲς τῆς νεοελληνικῆς σκέψης καὶ συνείδησης» [14], ρομαντική, ἀμφιλεγόμενη καὶ συναρπαστικὴ προσωπικότης [15].

Υἱὸς τοῦ δικαστικοῦ καὶ μετέπειτα πρωθυπουργοῦ Στεφάνου Δραγούμη, καταγώμενος ἀπὸ τὸ Βογατσικὸν Καστοριᾶς, γεννήθηκε στὴν Ἀθήνα στὶς 2 Σεπτεμβρίου 1878 (π.ἡμ.). Δολοφονήθηκε στὶς 31 Ἰουλίου 1920 (π.ἡμ.), γιὰ λόγους πολιτικούς, ἀπὸ βενιζελικοὺς παραστρατιωτικούς, στὴν Ἀθήνα, κοντὰ στοὺς Ἀμπελοκήπους, ἐκεῖ ὅπου εὑρίσκοντο ἄλλοτε οἱ στρατῶνες τοῦ Πεζικοῦ καὶ ὅπου στήθηκε μαρμάρινη ἀναμνηστικὴ στήλη.

 

Βίος καὶ πολιτικὴ δράσις

Ἴων Δραγούμης

Μὲ καταγωγὴ ἀπὸ τὸ Βογατσικὸν Καστοριᾶς, ὁ Ἴων Δραγούμης γεννήθηκε στὴν Ἀθήνα στὶς 2 Σεπτεμβρίου τοῦ 1878. Ἦταν ὁ πέμπτος γιὸς τοῦ δικαστικοῦ καὶ μετέπειτα πρωθυπουργοῦ Στεφάνου Δραγούμη καὶ τῆς Ἐλισάβετ Κοντογιαννάκη [16]. Σπούδασε νομικὰ στὸ Πανεπιστήμιον Ἀθηνῶν καὶ τὸ 1897 κατετάγη ἐθελοντὴς στὸν ἄτυχο γιὰ τὰ ἑλληνικὰ ὅπλα ἑλληνοτουρκικὸ πόλεμο.

Τὸ 1899 εἰσῆλθε στὸ διπλωματικὸ σῶμα καὶ τὸ 1902 τοποθετήθηκε ὑποπρόξενος στὸ Γενικὸ Προξενεῖο Μοναστηρίου. Ἀπὸ τὴν θέσιν αὐτὴ καὶ μὲ τὴν συνεργασία τοῦ πατέρα του καὶ τοῦ γαμπροῦ του Παύλου Μελᾶ ἐργάστηκε ἐπίμονα γιὰ τὴν ὀργάνωσιν τῶν ὀρθοδόξων κοινοτήτων τῆς Μακεδονίας κατὰ τῶν Βουλγάρων σχισματικῶν, γνωστῶν καὶ ὡς κομιτατζήδων.

Τὰ ἑπόμενα χρόνια ὑπηρέτησε ὡς πρόξενος στὶς Σέρρες (1903), στὸν Πύργο Βουλγαρίας, στὴν Φιλιππούπολιν (1904), στὴν Ἀλεξανδρούπολιν (τότε Δεδέαγατς) καὶ στὴν Ἀλεξάνδρεια, ὅπου γνώρισε τοὺς δύο ἔρωτες τῆς ζωής του: τὴν Πηνελόπη Δέλτα καὶ τὴν Μαρίκα Κοτοπούλη. Τὸ 1907 τοποθετήθηκε στὸ προξενεῖο Κωνσταντινουπόλεως μὲ τὸν βαθμὸ τοῦ γραμματέα. Ἡ παραμονή του ἐκεῖ συνέπεσε μὲ τὸ κίνημα τῶν Νεοτούρκων.

Οἱ παραπλανητικὲς ἐπαγγελίες τῶν Νεοτούρκων περὶ ἰσοπολιτείας τῶν διαφόρων ἐθνοτήτων στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία φάνηκαν ἀρχικῶς νὰ δικαιώνουν ὁρισμένες σκέψεις του, κατὰ τὶς ὁποῖες ἡ λύσις τοῦ ἑλληνικοῦ ζητήματος θὰ μποροῦσε ἐνδεχομένως νὰ ἀναζητηθῇ ὄχι μὲ τὴν ἐνσωμάτωσιν τῶν ἀλυτρώτων πατρίδων στὸ Ἑλληνικὸ Κράτος, ἀλλὰ μὲ τὴ «δημιουργία τῶν συνθηκῶν ποὺ θὰ ἐπέτρεπαν τὴν ἐλεύθερη οἰκονομική, πολιτική καὶ πολιτισμική ἀνάπτυξιν τῶν Ἑλλήνων στὴν ἀνατολική τους κοιτίδα». Ὁ Δραγούμης θεωροῦσε τότε ἀκόμη ὑπὸ προϋποθέσεις (καὶ ὄχι χωρὶς ἐπιφυλάξεις) δυνατὴ τὴν ἑλληνοτουρκικὴ συνεννόησιν καὶ φοβόταν τὸν ἀπὸ βορρᾶ σλαβικὸ κίνδυνο. Γρήγορα ὅμως οἱ ἐξελίξεις τὸν ἔκαναν νὰ ἀπορρίψῃ τὸ οὐτοπικὸ αὐτὸ ὅραμα τῆς «Ἀνατολικῆς αὐτοκρατορίας» τῶν Ἀθ. Σουλιώτη-Νικολαΐδη καὶ Κ.Σ. Σοκόλη καὶ νὰ προκρίνῃ τὴν «πολιτικὴ ἕνωσι τῆς φυλῆς». Παρέμεινε ὅμως ἀντίθετος μὲ τὴν «ἑλλαδικὴ πολιτικὴ τῶν προσθηκῶν» τοῦ Ἐλ. Βενιζέλου, ἡ ὁποία θεωροῦσε ὅτι ἔθετε σὲ κίνδυνο τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ ἀλυτρώτου ἑλληνισμοῦ. [Βλ. σχετικῶς κεφ. «Ἐξωτερικὴ πολιτική: Μεγάλη Ἰδέα, Ἀνατολικὸν κράτος, Πολιτικὴ ἕνωσις τῆς Φυλῆς»]

Ἀπὸ τὸ 1909 ὑπηρέτησε διαδοχικῶς στὶς πρεσβεῖες Ρώμης καὶ Λονδίνου, ἀναμίχθηκε στὸ Ἐπαναστατικὸ Κίνημα τοῦ Γουδῆ (1909), ἐνῷ τὸ 1911 ὀργάνωσε στὴν Πάτμο συνέδριο γιὰ τὴν ἐνσωμάτωσιν τῶν Δωδεκανήσων στὴν Ἑλλάδα. Κατὰ τὴν διάρκεια τῶν Βαλκανικῶν Πολέμων ὑπηρέτησε στὸ ἐπιτελεῖο τοῦ Ἀρχιστρατήγου Διαδόχου Κωνσταντίνου καὶ τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1912 διαπραγματεύτηκε μὲ τοὺς Τούρκους τὴν παράδοσιν τῆς Θεσσαλονίκης.

Στὴν συνέχεια διορίσθηκε διαδοχικῶς ἐπιτετραμμένος στὶς πρεσβεῖες Πετρουπόλεως, Βιέννης καὶ Βερολίνου, καὶ τὸ 1914 πρεσβευτής στὴν Πετρούπολιν. Οἱ συχνὲς μεταθέσεις ὅλα αὐτὰ τὰ χρόνια ὀφείλονταν στὴν ἄκαμπτη στάσιν του στὰ ἐθνικὰ θέματα καὶ στὶς ἀπρόβλεπτες πρωτοβουλίες ποὺ ἀνέπτυσσε.

Τὸν Μάιο τοῦ 1915 παραιτήθηκε ἀπὸ τὴν διπλωματικὴ ὑπηρεσία γιὰ νὰ πολιτευθῇ. Πῆρε μέρος στὶς ἐκλογὲς τῆς 31ης Μαΐου καὶ ἐξελέγη ἀνεξάρτητος βουλευτὴς Φλωρίνης. Ὑποστηρικτὴς ἀρχικῶς τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου ἦλθε σὲ ρήξιν μαζί του, καθὼς διέκρινε σημάδια αὐταρχισμοῦ καὶ ἐθνικῆς ὑποτέλειας στὴν πολιτική του. Ὁ ἀντιβενιζελισμὸς τοῦ Δραγούμη δὲν προερχόταν ἀπὸ τυφλὴ πίστιν στὴν μοναρχία, ἀλλὰ ἀπὸ τὴν πίστιν του στὴν ἐθνικὴ αὐτοδιάθεσιν. Τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1916 ἐξέδωσε τὸ περιοδικὸ «Πολιτική Ἐπιθεώρησις», τὸ ὁποῖο ἐξέφραζε τὶς ἐπιλογὲς τῆς ἀντιβενιζελικῆς παρατάξεως.

Μετὰ τὴν ἐπιτυχία τοῦ βενιζελικοῦ κινήματος τὸ 1917 ἐξορίσθηκε μὲ ἄλλους ἀντιβενιζελικοὺς πολιτικοὺς στὴν Κορσική, ὅπου παρέμεινε μέχρι τὸ τέλος τοῦ πολέμου (1918). Ἐπανῆλθε στὴν Ἑλλάδα καὶ ἐξορίστηκε καὶ πάλι, αὐτὴ τὴν φορὰ στὴν Σκόπελο. Ἀπελευθερώθηκε στὰ τέλη τοῦ 1919 καὶ ἀνέπτυξε δράσιν ὑπὲρ τῆς «Ἡνωμένης Ἀντιπολιτεύσεως», ἡ ὁποία συσπείρωνε τοὺς ἀντιβενιζελικούς. Ὁ Ἴων Δραγούμης ἦταν ἕνας ἀπὸ τοὺς ἡγέτες της, καθὼς ξεχώριζε τόσο γιὰ τὶς πολιτικές καὶ διπλωματικές του ἰκανότητες, ὅσο καὶ γιὰ τὴν πνευματικότητα καὶ τὴν ἁγνὴ φιλοπατρία του.

Ἡ ἀναμνηστικὴ στήλη στὸν τόπο τῆς ἐκτελέσεως τοῦ Ἴωνα Δραγούμη

Τὴν 31η Ἰουλίου 1920, μία ἡμέρα μετὰ τὴν ἀπόπειρα δολοφονίας κατὰ τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου στὸ Παρίσι (30 Ιουλίου 1920), ὁ Ἴων Δραγούμης συνελήφθη καὶ ἐκτελέστηκε ἀπὸ βενιζελικοὺς παραστρατιωτικοὺς στὴν διασταύρωσιν τῶν ὁδῶν Βασιλίσσης Σοφίας (τότε Κηφισίας) καὶ Παπαδιαμαντοπούλου. Ὁ ἴδιος, ἀντιμετώπισε τὸ ἐκτελεστικὸ ἀπόσπασμα μὲ τὴν γενναιότητα, τὴν ἀξιοπρέπεια, τὴν ὑπερηφάνεια καὶ τὴν καλαισθησία ποὺ τὸν χαρακτήριζαν καθ᾿ ὅλη του τὴν ζωή. Ἡ τελευταία του πράξις ἦταν νὰ ἀντικαταστήσῃ τὸ σπασμένο ἀπὸ τὶς κακοποιήσεις ποὺ εἶχε ὑποστεῖ μονόκλ του μὲ τὸ ἐφεδρικὸ πού, ὅπως πολλοὶ κομψοὶ ἄνδρες τῆς ἐποχῆς, ἔφερε μαζί του, καὶ νὰ κοιτάξῃ κατάματα τοὺς ἐκτελεστές του. [17]

Ἡ ἄσκοπη καὶ ἄδικη δολοφονία του συγκίνησε τὸ πανελλήνιο. Ὁ ἴδιος ὁ Βενιζέλος, στὸ Παρίσι, ὅταν τοῦ ἀνήγγειλαν τὴν δολοφονία τοῦ Δραγούμη, ἀνεφώνησε συγκλονισμένος: «Φρικτό! Φρικτό! Φρικτό!» [18] Κατὰ τραγικὴ εἰρωνία, ὁ Ἴων Δραγούμης συνελήφθη ἀπὸ τοὺς ἐκτελεστές του ἐνῷ ἐπήγαινε στὸ γραφεῖο τοῦ περιοδικοῦ ποὺ ἐξέδιδε τότε («Πολιτική Ἐπιθεώρησις»), γιὰ νὰ γράψῃ ἄρθρο ποὺ θὰ κατήγγειλε τὴν ἀπόπειρα δολοφονίας κατὰ τοῦ Βενιζέλου.

Ὡς ἠθικοὶ αὐτουργοί, διατάξαντες τὴν ἐκτέλεσιν, κατηγορήθηκαν οἱ Παῦλος Γύπαρης (διοικητὴς τοῦ παραστρατιωτικοῦ σώματος ποὺ συνέλαβε τὸν Δραγούμη, ἀπὼν ὅμως κατὰ τὴν σύλληψιν καὶ τὴν ἐκτέλεσιν), Ἐμμανουὴλ Ρέπουλης (ἀντιπρόεδρος καὶ ἐπὶ κεφαλῆς στὸ ἐσωτερικὸ τῆς δικτατορικῆς κυβερνήσεως τοῦ ἀπουσιάζοντος στὸ ἐξωτερικὸ Ἐλευθερίου Βενιζέλου), Ἐμμανουὴλ Μπενάκης (παλαιὸς ὑπουργὸς τοῦ Βενιζέλου, κατηγορηθείς, μετὰ θάνατον ὅμως, ἀπὸ τὸν ἴδιον τὸν Γύπαρη τὸ 1935 ὡς διατάξας τὴν ἐκτέλεσιν). Δὲν προέκυψαν ὅμως ἐπαρκεῖς ἀποδείξεις εἰς βάρος τους, οἱ ἴδιοι πάντοτε ἐπέμεναν γιὰ τὴν ἀθωότητά τους, καὶ ἀθωώθηκαν στὴν δίκη ποὺ διεξήχθη τὸν Νοέμβριο τοῦ 1922 ὑπὸ τὴν ἐπαναστατικὴ κυβέρνησιν Πλαστήρα-Γονατᾶ. Ἐπὶ κεφαλῆς τοῦ ἐκτελεστικοῦ ἀποσπάσματος ἦταν ὁ λοχίας Σαρτζέτης. [19]

Στὸ σημεῖο τῆς ἐκτελέσεως (σήμερα λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας, ἀπέναντι ἀπὸ τὸ ξενοδοχεῖο «Χίλτον») ἀνεγέρθηκε τὸ 1921 μνημεῖο, λευκὴ κολώνα, ὅπως εἶχε ζητήσει μὲ τοὺς στίχους του ὁ Κωστῆς Παλαμᾶς, στὴν «Νεκρική ᾨδὴ» ποὺ εἶχε συνθέσει (8 Αὐγ. 1920) εἰς μνήμην τοῦ Δραγούμη: «Λευκή, ἂς βαλθῇ ὅπου ἔπεσες, κολώνα, / (Πῶς ἔπεσες, γραφὴ νὰ μὴ τὸ λέῃ) / λευκή, μὲ τῆς Πατρίδας τὴν εἰκόνα. / Μόνο ἐκείνη ταιριάζει νὰ σὲ κλαίῃ, / βουβή, μαρμαρωμένη νὰ σὲ κλαίῃ.» Οἱ στίχοι αὐτοὶ χαράχθηκαν στὸ μνημεῖο.

Τὸ συγγραφικό του ἔργο, ἀποτελούμενο ἀπὸ πολιτικὲς μελέτες, ἄρθρα κοινωνικοῦ προβληματισμοῦ καὶ λογοτεχνήματα, συντονίζεται μὲ τὴν ἐθνικὴ καὶ πολιτική του δράσιν. Μαζὶ μὲ τοὺς φίλους του Περικλῆ Γιαννόπουλο καὶ Ἀθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη, ὑπῆρξε ἕνας ἀπὸ τοὺς κύριους ἐκπροσώπους τοῦ ἑλληνικοῦ ρομαντικοῦ ἐθνικισμοῦ τῶν ἀρχῶν τοῦ 20οῦ αἰῶνος. Ὑπῆρξε ἀκόμη ἕνας ἐκ τῶν πρωτεργατῶν τοῦ δημοτικισμοῦ. Συχνὰ ὑπέγραφε μὲ τὸ ψευδώνυμο Ἴδας.

Τὴν δεκαετία τοῦ ᾿80 στήθηκε ἀνδριάντας τοῦ Ἴωνα Δραγούμη στὴν Πλατεία Μακεδονομάχων Θεσσαλονίκης, ἔργο τοῦ γλύπτη Γιάννη Παππᾶ. Τὸ χωριὸ πρώην Στράϊστα τῆς Πέλλας μετονομάσθηκε τὸ 1925 πρὸς τιμὴν τοῦ Δραγούμη, Ἴδα.

 

Ἐθνικὴ καὶ πολιτικὴ ἰδεολογία

Κατά τον Κ.Θ. Δημαρά [19], ο Δραγούμης έπαιξε βασικό ρόλο στην διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας της περιόδου 1881-1913, η οποία ιδεολογία μάλιστα φθάνει στην κορύφωσή της με τον ίδιον, τον Μανουήλ Χαιρέτη και τον Περικλή Γιαννόπουλο. Το ελληνοκεντρικό πνευματικό αυτό ρεύμα (Σάθας, Ψυχάρης, Εφταλιώτης, Ξενόπουλος, Χαιρέτης, Γιαννόπουλος κ.ά.), σημειώνει ο Κ.Θ. Δημαράς, αξιοποιεί την κληρονομιά της πρώτης πεντηκονταετίας του ελληνικού κράτους (όπου με τους Σπ. Ζαμπέλιο, Κ. Παπαρρηγόπουλο κ.ά. επικρατεί η ιδέα της συνέχειας του Ελληνικού Έθνους) και προσθέτει επιπλέον δύο σημαντικές ανελίξεις: Η πρώτη είναι η αξιοποίηση όλων των στοιχείων της ελληνικής κληρονομιάς (αρχαιότητα και Βυζάντιο, λαϊκή παράδοση, δημοτική γλώσσα) σε ένα ενιαίο και οργανωμένο σύνολο, και η δεύτερη είναι η μετάβαση από την ιδέα και την θεωρία στην πράξη, μετάβαση η οποία κορυφώνεται με τον Μακεδονικό Αγώνα και τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους.

Αυτήν την εποχή, πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους, είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς τις ιδέες του Δραγούμη από αυτές του Χαιρέτη και του Γιαννόπουλου, σημειώνει ο Κ.Θ. Δημαράς [20]. Προσωπικός φίλος και θαυμαστής του Περικλή Γιαννόπουλου ο Δραγούμης, σημείωσε όταν μαθεύτηκε η αυτοκτονία του πρώτου: «Μου φαίνεται πως τώρα που έφυγε εκείνος, είναι ανάγκη να φορτωθώ όλα τα βάρη εκείνου. Και γι' αυτό έχω πολλή δουλειά, πάρα πολλή δουλειά. Ούτε μια στιγμή της ζωής μου δεν πρέπει να χάσω.» Άλλες σημαντικές πνευματικές επιρροές στον Ίωνα Δραγούμη, ιδιαίτερα στην περίοδο της νεότητός του, είναι ο Φρειδερίκος Νίτσε και ο Μωρίς Μπαρρές [21]. Ωστόσο ο Δραγούμης δεν θα περιοριστεί εκεί, αλλά στα χρόνια της ωριμότητός του θα διαμορφώσει ολοκληρωμένη την πολιτική του ιδεολογία. [22]

Η εθνική και πολιτική ιδεολογία του Δραγούμη παρουσιάζεται από τον ίδιον συγκροτημένη και ολοκληρωμένη στο έργο του «Ελληνικός Πολιτισμός» (1913-14, έκδ. περ. «Γράμματα», Αλεξάνδρεια 1914). Είναι πολιτική ιδεολογία εθνικιστική, όπως όμως επισημαίνει ο Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος [23], «ο εθνικισμός του Ίωνα δεν είχε να κάνει τίποτε με οποιαδήποτε άλλη μορφή εθνικισμού (κομμουνιστικού, περιφερειακού, διεθνιστικού, ολοκληρωτικού). Ο εθνικισμός του Ίωνα ήταν μορφή ενέργειας και η ύπαρξη του έθνους ήταν όλη ενέργεια, δηλαδή ζωή. Ήταν επόμενο λοιπόν οι ενεργητικοί άνθρωποι να είναι και εθνικιστές.» [24] Η ιδεολογία του Δραγούμη θεμελιώνεται στους εξής άξονες:

α) Ἔθνος καὶ κράτος

Κατά τον Δραγούμη [25], το Ελληνικό Έθνος είναι πολύ ευρύτερο χρονικώς, τοπικώς και πληθυσμιακώς του Κράτους. Το Κράτος μοναδικό σκοπό υπάρξεως έχει την υπηρεσία του Έθνους. Το Έθνος (και κάθε έθνος της γης) σκοπό έχει την δημιουργία και καλλιέργεια πολιτισμού (σε ειρηνική άμιλλα με τα άλλα έθνη). [26]

β) Φυλή

Κατά τον Δραγούμη [27] η ελληνική φυλή διετήρησε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και την συνείδησή της κατά την διάρκεια των χιλιάδων ετών της ιστορίας του Ελληνικού Έθνους [28], ο ίδιος όμως δεν αρνείται ούτε θεωρεί αρνητικές τις ξένες προσμίξεις, εάν δεν είναι τόσες και τέτοιες που να διαλύουν την ταυτότητα της φυλής, αλλά αντιθέτως αφομοιώνονται γόνιμα από αυτήν. Όταν ολοκληρωθεί δε αυτή η γονιμοποιός αφομοίωση και η φυλή «κατασταλάξει» τότε είναι πάλι, γράφει, μια «καθαρή» φυλή, διαφορετική και μάλιστα νεαρή και γεμάτη ζωντάνια, αλλά η ίδια πάντοτε, εάν δεν έχει χάσει την «ψυχή» της. Τέτοια, αλλά μη κατασταλαγμένη ακόμη, θεωρεί ο Δραγούμης την ελληνική φυλή.

γ) Τὸ «Ἐγὼ» καὶ ἡ ταύτισις Ἔθνους, Φυλῆς καὶ «Ἐγώ»· ἡ ἑλληνικὴ Φύσις

Όπως παρατηρεί ο καθ. Κ. Βακαλόπουλος, ο Δραγούμης, το «εγώ» του, το έθνος του, η φυλή του, ο Ελληνισμός του, είναι έννοιες απόλυτα ταυτισμένες μεταξύ τους [29]. Ο Δραγούμης αισθανόταν τον εαυτό του σαν κύτταρο του ελληνισμού [30]. Έχουν επισημανθεί επιρροές στον Δραγούμη από τον ρομαντικό φυλετισμό του Αρθούρου-Ιωσήφ Γκομπινώ [31]. Η ταύτιση αυτή του Δραγούμη με το έθνος και την φυλή του, στο «Μαρτύρων και Ηρώων αίμα» (1907) συνδυάζεται με την αίσθηση του χρέους [32], ενώ στην «Σαμοθράκη» (1906-09) κορυφώνεται. [33]

Σε ένα δεύτερο επίπεδο μάλιστα ο Δραγούμης ταυτίζεται όχι μόνον με το έθνος, αλλά και με την ελληνική φύση (στο σημείο αυτό επηρεασμένος περισσότερο από τον φίλο του Περικλή Γιαννόπουλο): «Όταν αρχίζω να πελαγώνω μες στις ιδέες μου ή όταν αρχίζει να στερεύει το μυαλό μου, πιάνω μια πέτρα, ένα δέντρο, το χώμα για να βεβαιωθώ πως δεν παραστρατίζω ή πως παραστρατίζω.» («Σαμοθράκη», 1906-09) και «Θα ήμουν σαν το κύμα, θα ήμουν σαν το χορτάρι και σαν τον άνεμο και σαν το βράχο. Δεν είμαι άνθρωπος.» («Στήν Πόλη», περ. «Νουμάς», τ. 129-130, Ιαν. 1905)

δ) Ἐξωτερικὴ πολιτική: Μεγάλη Ἰδέα, Ἀνατολικὸν κράτος, Πολιτικὴ ἕνωσις τῆς Φυλῆς

Ο Δραγούμης αντιμάχεται με πάθος την «ελλαδική πολιτική των προσθηκών», την οποία κοντόφθαλμα, όπως υποστηρίζει, ακολουθεί το ελληνικό κράτος, αρπάζοντας το πολύ-πολύ κάποιο «κόκκαλο» και αδιαφορώντας για τον πολύ ευρύτερο εκτός συνόρων ελληνισμό [34]. Έτσι έρχεται σε οξεία σύγκρουση με τον Βενιζέλο, θεωρώντας ότι ο Α' Βαλκανικός Πόλεμος (1912-13) είχε ακριβώς αυτό το αποτέλεσμα [35]. Σε αντίθεση πάντοτε με την πολιτική των προσθηκών, ο Δραγούμης, κατά τα έτη 1907-1909, οπότε με τον φίλο του Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαϊδη ιδρύει στην Κωνσταντινούπολη την «Οργάνωσιν Κωνσταντινουπόλεως», αμφιταλαντεύεται μεταξύ των δύο μεγαλοϊδεατικών οραμάτων [36]: της «Ανατολικής αυτοκρατορίας» (την οποία υποστηρίζουν ο Σουλιώτης και ο Κ.Σ. Σοκόλης, προσβλέποντας σε ένωση Ελλήνων και Τούρκων και ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας) και της «πολιτικής ένωσης της φυλής» (στενή συνεργασία και τελικώς απελευθέρωση ολόκληρου του ελληνισμού και συγκρότηση ενός μεγάλου ελληνικού κράτους που θα συμπεριλάβει ολόκληρο το έθνος). Τελικώς, ο Δραγούμης θα κρίνει το όραμα του Σουλιώτη ουτοπικό (η εκτουρκιστική πολιτική των Νεοτούρκων, άλλωστε, κατέδειξε ότι έτσι ήταν), οπότε γρήγορα θα κατασταλάξει στην πολιτική της «ενώσεως της φυλής». [37]

ε) Παράδοσις

Ο Δραγούμης [38] υπερασπίζεται την δημοτική παράδοση και αντιμάχεται τον λογιωτατισμό-σχολαστικισμό και την αρχαιοπληξία. Η δημοτική παράδοση κατά τον Δραγούμη είναι ο ζωογόνος «χυμός του δέντρου» του ελληνισμού, «ο εσωτερικότερος και γνησιότερος κρίκος που μας συνεδένει με τους παλιότερους ελληνικούς πολιτισμούς όλους». Σε αυτό το πλαίσιο της ελληνικής παράδοσης εντάσσει ο Δραγούμης και την Ορθοδοξία. Μολονότι ο ίδιος δεν πιστεύει στην ύπαρξη αθάνατης ψυχής ανεξάρτητης από το σώμα και μπορεί να χαρακτηριστεί μάλλος άθεος ή αγνωστικιστής [39], δεν τον διακρίνει δε η ορθόδοξη πνευματικότητα και θρησκευτικότητα [40], στηλιτεύει δε καυστικά τις όποιες πολιτικές ολιγωρίες ιεραρχών της εκκλησίας, εν τούτοις υπερασπίζεται την Ορθοδοξία ως συνεκτικό ιστό, στήριγμα πνευματικό και πολιτικό, βασικό στοιχείο της παραδόσεως και του κοινοτικού πολιτισμού του Ελληνισμού [41]. Ο ίδιος γράφει χαρακτηριστικά [42]: «Όπου βρεθούνε δέκα Ρωμιοί φτειάνουν κοινότητα. Συνάζουν πρώτα χρήματα για την εκκλησιά. Άμα τη χτίσουνε φέρνουν παπά. Έπειτα και τις γυναίκες τους. Ύστερα, με τους δίσκους της εκκλησιάς, συνάζουν χρήματα και φτειάνουνε σκολειό. Τέλος φέρνουνε δάσκαλο για τα παιδιά τους - και νά την η κοινότητα.»

ς) Κοινοτισμός

Για τον Δραγούμη, θεμέλιο της πολιτικής οργάνωσης, σύμφυτη με την πολιτική παράδοση και τον χαρακτήρα των Ελλήνων, είναι η κοινότητα. Σημειώνει [43]: «Ο ελληνισμός είναι μια οικογένεια από κοινότητες. Το έθνος μας ολάκερο πάλι με κοινότητες πρέπει να κυβερνηθεί, και μόνο με κοινότητες θα προκόψει.»

ζ) Παιδεία καὶ Γλῶσσα, δημοτικισμός

Ο Δραγούμης αντιμάχεται με πάθος τον λογιωτατισμό και την αρχαιοπληξία και πρωτοστατεί στο κίνημα του δημοτικισμού [44]. Αντιμάχεται επίσης την ξενομανία. [45]

η) Ἐθνικισμός, σοσιαλισμός, ἀνθρωπισμός

Ο Δραγούμης, μετά από μακρά πορεία εσωτερικού προβληματισμού θα καταλήξει, κατά τα χρόνια της εξορίας του και τελευταία της ζωής του (1917-20), στον συνδυασμό εθνικισμού, σοσιαλισμού και ανθρωπισμού. Γράφει χαρακτηριστικά ο ίδιος στο ημερολόγιό του (18-3-1919): «Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός πατριώτης. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να νοιώσω τον εαυτό μου άτομο. Από άνθρωπος μιας τάξης με ορισμένα συμφέροντα τάξης, γίνομαι σοσιαλιστής με την πλατιά έννοια, και θέλω μια καινούρια οικονομία της κοινωνίας μου και των άλλων κοινωνιών. Από στενός πατριώτης, γίνομαι εθνικιστής, με τη συνείδηση του έθνους μου και όλων των άλλων εθνών, γιατί οι διαφορές των εθνών πάντα θα υπάρχουν, και έχω τη συνείδησή τους και χαίρομαι που υπάρχουν αυτές οι διαφορές, που με τις αντιθέσεις τους, με τις αντιλήψεις τους, υψώνουν την ανθρώπινη συνείδηση και ενέργεια. Από άτομο γίνομαι άνθρωπος.»

 

Ἐπιρροή

α) 20ὸς αἰών: Μακεδονικός Ἀγών, ρομαντικὸς ἐθνικισμὸς καὶ πολιτικὰ κινήματα

i) Ρομαντικὸς ἐθνικισμός, ἑλληνοκεντρισμὸς καὶ Γενιὰ τοῦ ᾿30

Η επιρροή του Ίωνα Δραγούμη στην πολιτική σκέψη, ξέχωρα από την έμπρακτη και αποφασιστική συμβολή του στον Μακεδονικό Αγώνα υπήρξε και εξακολουθεί να είναι σημαντική. Ο ελληνοκεντρισμός του, μαζί με τον ρομαντικό και ηρωικό του χαρακτήρα, αλλά και τον αριστοκρατικό και φιλελεύθερο μαζί τρόπο ζωής του [46] δημιούργησαν έναν μύθο, μια «προσωπική μυθολογία» για τον Δραγούμη, όπως σημείωσε ο Οδυσσέας Ελύτης. [47]

Ο Οδυσσέας Ελύτης περιγράφει την πολύπλευρη και συναρπαστική προσωπικότητα του Δραγούμη [48], σημειώνοντας ότι ο Δραγούμης υπήρξε «αριστοκράτης», από αυτούς που «κατακτούν με το σπαθί τους τις ιδιότητες που συνεπάγεται» η λέξη, «γλυκοαίματος και θανάσιμα μισητός, άνθρωπος των σαλονιών και των κομιτάτων, δημοτικιστής και γόνος καθαρολόγων, σεμνός και ερωτιάρης, εχθρός της μικρής και εντίμου Ελλάδος αλλ' αδελφικός φίλος του βασιλέως, μακράν μέχρι θανάτου από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και οραματιστής κοινός μιας άλλου είδους μεγάλης Ελλάδας. Αυτές όλες οι πέρλες, δε συνθέτουν μόνον ένα μυστηριώδες όνομα, παρά γεννούν μια προσωπική μυθολογία, που με γέμιζε γοητεία σ' όλη την πρώτη μου νεότητα. [...] Στη Σαμοθράκη του εξακολουθώ να βρίσκω ίσαμε σήμερα τον λεπτοφυή συγγραφέα και πατριώτη από πηγή. [...] Στο βάθος το ήξερε καλά κι ο ίδιος όταν έλεγε: "Να μεγαλώνω σα φυτό στη Ρωμιοσύνη μέσα. Σκοπό να μην έχω, παρά να είμαι εγώ ο σκοπός μου. Να περνώ στη Ρωμιοσύνη μέσα σαν άστρο που λάμπει στο σκοτάδι. Η μορφή μου, περνώντας, να ξυπνά τους άλλους και να θέλουν να τη μιμούνται..."»

Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε ότι «Ο Ίων Δραγούμης κι ο Πέτρος Βλαστός είναι, θαρρώ, οι δυο άνθρωποι που περισσότερο τίμησα και αγάπησα στη ζωή μου.» [49]

Κατά τον Άγγελο Σικελιανό ο Δραγούμης υπήρξε ο «απόστολος μιας θρησκείας που θα στηριζόταν στην παγκόσμια συνθετική Εποπτεία και Σκέψη των μεγάλων Προσωκρατικών» και ερμηνεύοντας την προσπάθεια του Δραγούμη «να βρει τον ενιαίο Ρυθμό του Εθνικισμού, του Σοσιαλισμού και του Ανατολισμού» αναφέρει τον πολιτικό στοχασμό του Ηρακλείτου για «μιαν Υπερελληνικήν Οργάνωση». [50]

ii) Ἴων Δραγούμης καὶ Ἐθνικισμός

Ο πατριωτισμός και η ακεραιότητα του Δραγούμη αναγνωρίστηκαν σχεδόν από όλους, αλλά οι πολιτικές του ιδέες έγιναν αντικείμενο αντιπαραθέσεων και διαφορετικών αναγνώσεων από όλους τους ιδεολογικούς χώρους. Έτσι, για τον ελληνικό εθνικισμό ο Δραγούμης έγινε σύμβολο, συχνά ως μέλος μιας αχώριστης τριάδος: Περικλής Γιαννόπουλος, Ίων Δραγούμης, Παύλος Μελάς, όπως μεταξύ άλλων αναφέρουν ο Δημήτρης Πικιώνης [51], ο Ρένος Αποστολίδης [52], ο Δ. Λαζογιώργος-Ελληνικός [53], ο Νικόλαος Καρράς [54] κ.ά., και χαρακτηρίστηκε «προφήτης του ελληνικού εθνικισμού» [55], «Έλληνας για όλες τις εποχές» [56], «πατέρας του ελληνικού εθνικισμού» [57], εκφραστής του «ελληνικού εθνικισμού στην καθαρή του μορφή» [58].

iii) Ἴων Δραγούμης καὶ Ἀριστερά

Για μεγάλο τμήμα της ελληνικής Ἀριστερᾶς, παρά την πολιτική αντίθεσή της σε πολλές από τις ιδέες του και την πολιτική του δράση, εκτιμήθηκε ο πατριωτικός, ανθρωπιστικός και κοινοτιστικός-σοσιαλιστικός (ιδίως στα χρόνια της ωριμότητός του) χαρακτήρας [59]. Έτσι, ο Γιώργος Καραμπελιάς, στην πνευματική αντιπαράθεση Γ. Σκληρού και Ίωνα Δραγούμη [60] θα αναγνωρίσει ως κοινό στοιχείο σε αμφότερους τον πατριωτισμό και το όραμα της υπερβάσεως των εσωτερικών αντιθέσεων της ελληνικής κοινωνίας, κατατάσσοντάς τους τελικά στο ίδιο πολιτικό και ιδεολογικό ρεύμα [61]. Άλλοι είδαν στον συνδυασμό εθνικισμού και κοινοτισμού-σοσιαλισμού της ωριμότητας του Δραγούμη συγγένεια είτε με την σοσιαλδημοκρατία [62] είτε και με τον εθνικοσοσιαλισμό. [63]

iv) Ἴων Δραγούμης καὶ Φιλελευθερισμός

Ἀπὸ τὴν ἄλλη, δὲν διέλαθε τῆς προσοχῆς οὔτε ὁ φιλελεύθερος χαρακτήρας τοῦ πνεύματος τοῦ Δραγούμη. Σὲ ἀντίθεσι μὲ ἀριστεροὺς ἢ ἐθνικοσοσιαλιστὲς διανοητές, οἱ ὁποῖοι ὑπερτόνισαν τὶς σοσιαλιστικὲς (κοινοτιστικὲς στὴν πραγματικότητα) ἰδέες του, φιλελεύθεροι διανοητὲς θὰ στρέψουν τὸ φῶς στὶς φιλελεύθερες καὶ ὑπὲρ τῆς ἰδιωτικῆς πρωτοβουλίας ἰδέες του. Ἔτσι ὁ Νίκος Γεωργιόπουλος θὰ χαρακτηρίσῃ τὸν Δραγούμη «ξεχασμένο φιλελεύθερο» [64]. Ἀπὸ αὐτὴν τὴν ὀπτικὴ γωνία ὁ Δραγούμης μπορεῖ νὰ χαρακτηρισθῇ ἐθνικοφιλελεύθερος, ὄχι ἀβάσιμα, ἀφοῦ ἄλλωστε ὁ ἴδιος ὁρίζει τὸ 1916 τοὺς δύο κύριους ἄξονες τοῦ πολιτικοῦ του προγράμματος ὡς ἐξῆς [65]:

α) «Πολιτικὴ ἀνεξαρτησία ἢ ἕνωσις τῆς φυλῆς -ὄχι ὅμως ἰμπεριαλισμός»·

β) «Εὐημερία καὶ προκοπὴ τῆς κοινωνίας καὶ τῶν ἀτόμων -ὄχι ὅμως δι᾿ ἀκράτου καὶ ἀκρατήτου κρατισμοῦ».

v) Ἰδεολογικὴ περιπλάνησις

Από τα γραπτά του προκύπτει ότι ο Δραγούμης υπήρξε πνεύμα ανήσυχο και πολύπλευρο, ανοικτό σε όλες τις ιδέες· βασάνιζε τις πεποιθήσεις του [66], δεν ήταν δουλικά προσκολλημένος σε καμμία ιδεολογία, όλες αντιθέτως τις αφομοίωνε δημιουργικά στην δική του προσωπικότητα και τις υπέτασσε μόνον στην ελληνική παράδοση. Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις του ιδίου από το ημερολόγιό του (6-4-1919): «Μια περίοδο της ζωής μου εθνικιστική (από τα 1902 ως τα 1914 απάνω κάτω). Έπειτα έβαλα μια pétition de principe στο νασιοναλισμό μολονότι ενεργούσα σύμφωνά του. Τώρα μπαίνω σε μια σοσιαλιστική και ανθρωπιστική περίοδο. Αρχίζω να λαβαίνω συνείδηση του αναρχισμού μου (1917-1919) και προχωρώ. Και σ' αυτό πρέπει να βάλω une pétition de principe. Στην πρώτη περίοδο επίδραση του Nietsche και Barrès. Στη δεύτερη Τολστόϊ, Rousseau, Κροπότκιν, Gide. Στην πρώτη περίοδο Μακεδονική ενέργεια. Στη δεύτερη Ρωσική επανάσταση και κοινωνική επανάσταση παντού. Στη Μακεδονική ενέργεια έλαβα μέρος, στην κοινωνική επανάσταση όχι ακόμα. Ο Barrès στον νασιοναλισμό που έπλασε δεν έκαμε άλλο παρά να δώσει συνείδηση σ' ένα αίσθημα βαθιά ριζωμένο στην ανθρώπινη ψυχή, στον πατριωτισμό. Ο Κροπότκιν και Μπακούνιν δεν κάνουν άλλο παρά να δίνουν συνείδηση (τη συνείδηση που αυτοί οι ίδιοι έλαβαν) ενός άλλου βαθιού αισθήματος, της αλληλοβοήθειας μεταξύ στους ανθρώπους. Ούτε ο πρώτος ούτε ο δεύτερος εδημιούργησαν τίποτε, μόνο έλαβαν και έδωσαν συνείδηση. Ο πατριωτισμός και η αλληλοβοήθεια υπάρχουν πάντα, με στενότερα ή πλατύτερα όρια (χωριό, πολιτεία, κράτος, έθνος, κοινότητα, αδελφάτα, συνεταιρισμοί, συνασπισμοί) και σύμφωνά τους ενεργούσαν και ενεργούν οι άνθρωποι. Οι νασιοναλιστές και οι αναρχικοί και σοσιαλιστές μόνο τα εφώτισαν, έκαμαν φωτεινή και μονομερή προβολή ενός αισθήματος όπως και οι ατομικιστές φώτισαν το άλλο αίσθημα τον εγωισμό (με αρχή την αυτοσυντηρησία).» Συγκινείται λοιπόν ο Δραγούμης από τον σοσιαλισμό, όσον αφορά στον ανθρωπισμό που ως ιδανικό αυτός περιέχει, τον απορρίπτει όμως όσον αφορά στην πάλη των τάξεων και στον ισοπεδωτισμό προς τα κάτω (ημερολόγιο, 19-3-1919). Στο δε ημιτελές μυθιστόρημά «Τρεις φίλοι», ο Δραγούμης φθάνει στο να συμβιβάσει το εθνικό με το σοσιαλιστικό ιδανικό. Συγκινείται από τον εθνικισμό του Μπαρρές και τον εγωϊσμό και την ηρωϊκή ηθική του Νίτσε, δεν παύει όμως ποτέ να τον εντάσσει στο ανθρωπιστικό πλαίσιο και μάλιστα αυτό της ελληνικής λαϊκής κοινοτικής παράδοσης.

β) Τέλη 20οῦ - 21ος αἰών: Μακεδονικὸ ζήτημα - Ὁ ἑλληνοκεντρισμὸς ἀπέναντι στὴν παγκοσμιοποίησιν καὶ τὸν ἐθνομηδενισμό

i) Μακεδονικὸ ζήτημα - Ὁ ἑλληνοκεντρισμὸς ἀπέναντι στὴν παγκοσμιοποίησιν καὶ τὸν ἐθνομηδενισμό

Την περίοδο της οξύνσεως του Μακεδονικού ζητήματος με την Π.Γ.Δ.Μ. (Σκόπια) την δεκαετία του 1990 τα έργα του Δραγούμη γνώρισαν νέες εκδόσεις, η δε φράσις του «Αν τρέξουμε να σώσουμε την Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε» [67] επαναλήφθηκε σε λόγους και κείμενα. [68]

Τον Δεκέμβριο του 2007 ιδρύθηκε το Ινστιτούτο Εθνικών και Κοινωνικών Μελετών «Ίων Δραγούμης» [69], με πρόεδρο τον Χρίστο Γούδη. Στις 24-9-2009 οργανώθηκε από το Ινστιτούτο «Ίων Δραγούμης» στην αίθουσα της Παλαιάς Βουλής ημερίδα προς τιμήν του Ίωνα Δραγούμη με τίτλο «Ίων Δραγούμης και Ελληνισμός». [70]

Κάθε χρόνο, ἀπὸ τὸ 1983, περὶ τὴν ἡμέρα τῆς ἐπετείου τῆς δολοφονίας του, τελεῖται στὴν μαρμάρινη στήλη στὸν τόπο τοῦ θανάτου του, ἐκδήλωσις τιμῆς καὶ μνήμης γιὰ τὸν Ἴωνα Δραγούμη. (Ἡ ἐκδήλωσις τελέστηκε γιὰ 31η συνεχὴ χρονιὰ στὶς 29-7-2013.) [71]

Στὸ γενικότερο πλαίσιο Χρυσὴ Αὐγή - Φίλιππος Δραγούμης [ΥΠΟ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΝ]

ii) Ἡ περίπτωσις τῆς Βικιπαίδειας

Χαρακτηριστικὸ σύμπτωμα ἐθνομηδενισμοῦ τὴν πρώτη δεκαετία τοῦ 21ου αἰ. ὑπῆρξε ἡ χρήσις τῆς Βικιπαίδειας (ἑλληνογλώσσου ἐκδόσεως τῆς ἠλεκτρονικῆς ἐγκυκλοπαιδείας Wikipedia) ὡς ὀργάνου ἐθνομηδενιστικῆς προπαγάνδας, κατὰ παράβασιν τῶν κανονισμῶν τῆς Wikipedia. [ΥΠΟ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΝ] Κατόπιν τούτου

 

Ἐργογραφία

Βιβλία:

Ἄρθρα:

Ἡμερολόγιον:

 

Βιβλιογραφία

Ἐπανεκδόσεις ἔργων τοῦ Ἴωνα Δραγούμη:

Κριτικὲς μελέτες, εἰδικὲς ἐκδόσεις, ἀφιερώματα γιὰ τὸν Ἴωνα Δραγούμη (σὲ αὐτοτελεῖς τόμους):


Νίκος Καζαντζάκης, «Χαιρετισμὸς στὸν Ἴωνα Δραγούμη», 2-10-1940,
περ. «Νέα Ἑστία», τ. 342, 15-3-1941

Ἄλλες δημοσιεύσεις γιὰ τὸν Ἴωνα Δραγούμη:

 

Δικτυακοὶ τόποι

 

Παραπομπές-σημειώσεις

[1] Ἰωάννης Μαζαράκης, «Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους», τόμος ΙΔ', Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν, 1977, σελ. 236-238· λεπτομερέστερα γιὰ τὴν ἐθνικὴ δράση τοῦ Δραγούμη ὡς προξένου Μοναστηρίου βλ. Κωνσταντῖνος Βακαλόπουλος, «Ἴων Δραγούμης, Μαρτύρων καὶ Ἡρώων αἷμα - Ἀνατομία τῆς ἑλλαδικῆς πραγματικότητας», ἐκδ. Σταμούλης 2008, ISBN 978-960-6741-93-7, κεφ. «Ἡ συμβολὴ τοῦ Ἴωνα στὴν ὀργάνωση τῆς Μακεδονικῆς Ἀντίστασης», σελ. 143-150 καὶ κεφ. «Ἡ μακεδονικὴ ἐμπειρία», σελ. 151-159.

[2] Κ.Θ. Δημαρᾶς, «Ἱστορία τῆς Νέας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας», 7η ἐκδ. 1985, σελ. 401-402 καὶ σημειώσεις σελ. 609.

[3] Κ.Θ. Δημαρᾶς, κεφ. «Ἡ διακόσμηση τῆς ἑλληνικῆς ἰδεολογίας» στὴν «Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους», τόμος ΙΔ', Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν, 1977, σελ. 408-409.

[4] I.D. Stefanidis, «Stirring the Greek Nation: Political Culture, Irredentism and Anti-Americanism in Post-War Greece, 1945-1967», σελ. 32: «Ion Dragoumis, a prominent exponent of romantic nationalism».

[5] Bruce Merry, «Encyclopedia of modern Greek literature», σελ. 116-117.

[6] Κωνσταντῖνος Βακαλόπουλος, «Ἴων Δραγούμης, Μαρτύρων καὶ Ἡρώων αἷμα - Ἀνατομία τῆς ἑλλαδικῆς πραγματικότητας», ἐκδ. Σταμούλης 2008, ISBN 978-960-6741-93-7, σελ. 15: «Ὁ Ἴων δὲν ἦταν οὔτε σωβινιστὴς οὔτε ἀκραῖος στὶς θέσεις του.»

[7] Ἴων Δραγούμης, Φύλλα Ἡμερολογίου: «Κάτω ὅλοι οἱ ἰμπεριαλισμοί! Θὰ ἡσυχάσουν πολὺ καὶ θὰ καλητερέψουν πολὺ οἱ ἄνθρωποι ἄμα πάψουν νὰ ἔχουν χωματικὴ λαιμαργία, δηλαδὴ νὰ διψοῦν γιὰ ν᾿ ἀπλωθοῦν σὲ ξένα χώματα, νὰ ὁρίζουν ὅλο καὶ περισσότερα χώματα. Νὰ θέλουν τὰ ἔθνη νὰ ὁρίζουν ἀνθρώπους τὸ ἐννοῶ, μὰ πῶς νὰ τοὺς ὁρίζουν; μὲ τὸ πνεῦμα, μὲ τὸν πολιτισμό τους τὸν ἀνώτερο. Ἂς δημιουργήσουν τὰ ἔθνη πολιτισμοὺς καὶ ἂς ἐπηρεάζουν τὰ ἄλλα ἔθνη, ἂν μποροῦν. Κι ὅποιος κάμει τὸν καλήτερο. [...] Μάρτης 21, 1919»

[8] Ἴων Δραγούμης, «Ἑλληνικὸς Πολιτισμός», 1913-14, ἔκδ. περ. «Γράμματα», Ἀλεξάνδρεια 1914, ἐπανέκδ. Φιλόμυθος, Θεσσαλονίκη 1993, ISBN 960-7375-01-7, κεφ. «Τὸ ἔθνος», σελ. 67-70: «Ποιός εἶναι τῶν ἐθνῶν ὁ σκοπὸς ὁ τελικός, πές τον προορισμό, πές τον ἀποστολή, πές τον ἀνάγκη; Ὁ πολιτισμός! Νά ἔργο ἄξιο γιὰ τὰ ἔθνη, ἔργο ἀνθρωπιστικό, ἔργο ἀληθινὰ ἀνθρώπινο. Νά ἡ δικαιολογία τῶν ἐθνῶν. Νά πῶς τὰ ἔθνη εἶναι χρήσιμα στὴν ἀνθρωπότητα. [...] Πολιτισμοὺς γεννοῦν τὰ ἔθνη καὶ αὐτὰ μονάχα. Καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ ἀξιοσύνη τους ἡ μεγάλη. [...] Δὲν φτάνει ὅμως νὰ εἶναι ἕνα ἔθνος πολιτισμένο, πρέπει κιόλα νὰ εἶναι πολιτισμένο ἀπὸ δικό του πολιτισμό. [...] Καὶ εἶναι ἀπαραίτητα ὅλα τὰ ἔθνη.»

[9] Ἴων Δραγούμης, «Ἑλληνικὸς Πολιτισμός», 1913-14, ἔκδ. περ. «Γράμματα», Ἀλεξάνδρεια 1914, ἐπανέκδ. Φιλόμυθος, Θεσσαλονίκη 1993, ISBN 960-7375-01-7, κεφ. «Τὸ ἔθνος», σελ. 70: «εἶναι ἀπαραίτητα ὅλα τὰ ἔθνη, ὄχι μόνο τὸ ἕνα, ὅσο σημαντικὸ καὶ νὰ εἶναι, οὔτε ἐκεῖνα μοναχὰ ποὺ ἀνθοβολοῦν πολιτισμούς· καὶ τὰ βάρβαρα ἔθνη δικαιολογιοῦνται, καὶ τὰ ἄγρια καὶ τὰ ἀδύνατα».

[10] Κωνσταντῖνος Βακαλόπουλος, «Ἴων Δραγούμης, Μαρτύρων καὶ Ἡρώων αἷμα - Ἀνατομία τῆς ἑλλαδικῆς πραγματικότητας», ἐκδ. Σταμούλης 2008, ISBN 978-960-6741-93-7, σελ. 15: «Ἦταν [ὁ Δραγούμης] ἕνας ἁγνὸς πατριώτης μὰ πιὸ πολὺ ἦταν Ἄνθρωπος.»

[11] Χρίστος Γούδης, «Προσκλητήριο πεσόντων» ἀπὸ τὴν ποιητικὴ συλλογὴ «Ἕλληνες», ἐκδ. Μέτρον, 2006, καὶ Χρίστος Γούδης, καθ. Παν. Πατρών, «Ἴων Δραγούμης: Πάντα ἐπίκαιρος», εἰσήγηση στὴν ἡμερίδα «Ἴων Δραγούμης καὶ Ἑλληνισμός», Παλαιὰ Βουλὴ 24-9-2009, Ἰνστιτοῦτο Ἐθνικῶν καὶ Κοινωνικῶν Μελετῶν «Ἴων Δραγούμης»: «Δραγούμης Ἴων / Ὁραματιστής / Ὁ νοῦς του στὴ Μεγάλη Ἰδέα / Ἐξετελέσθη ἀπὸ παρακρατικούς / Μαρτύρων καὶ ἡρώων αἷμα / Χυμένο ἄδικα / Πάνω στὴ γῆς ποὺ ἀγαποῦσε»

[12] Ἴων Δραγούμης, «Ἑλληνικὸς Πολιτισμός», 1913-14, ἔκδ. περ. «Γράμματα», Ἀλεξάνδρεια 1914, ἐπανέκδ. Φιλόμυθος, Θεσσαλονίκη 1993, ISBN 960-7375-01-7, Στέλιος Παπαθεμελής, Πρόλογος, σελ. 7: «...δικαιωματικὰ ἀνήκων στοὺς Δασκάλους τοῦ Γένους».

[13] Γιῶργος Πισσαλίδης, «Ἴων Δραγούμης: ὁ πατέρας τοῦ Ἑλληνικοῦ ἐθνικισμοῦ», «Ἑλληνικὲς Γραμμές», 2002.

[14] Κωνσταντῖνος Βακαλόπουλος, «Ἴων Δραγούμης, Μαρτύρων καὶ Ἡρώων αἷμα - Ἀνατομία τῆς ἑλλαδικῆς πραγματικότητας», ἐκδ. Σταμούλης 2008, ISBN 978-960-6741-93-7, σελ. 13

[15] Ὀδυσσέας Ἐλύτης, «Οἱ πολλοὶ Ἕλληνες τοῦ ἑνὸς Δραγούμη», σελ. 326-327 στὸ Ὀδυσσέας Ἐλύτης, «Ἐν λευκῷ», ἐκδ.Ἴκαρος, 2006, ISBN 960-7233-26-3.

[16] Ὡς πηγὴ γιὰ τὸ κεφάλαιο «Βίος καὶ πολιτικὴ δράσις», χρησιμοποιήθηκε ἡ βιογραφία «Ίων Δραγούμης (1878–1920)» τοῦ ἱστοχώρου sansimera.gr, καθὼς καὶ οἱ πηγὲς ποὺ ἀναφέρονται στὶς ὑποσημειώσεις τῶν ἐπὶ μέρους θεμάτων.

[17] Φρέντυ Γερμανός, «Ἡ ἐκτέλεση», Καστανιώτης, 1999· ἐπανέκδ. 2013, ISBN 978-960-03-5551-2. Ἐπίσης, Φρίξος Ἡλιάδης, «Μαρίκα Κοτοπούλη», Δωρικός, 1996, ISBN 960-279-360-0, ἀπὸ ὄπου καὶ οἱ μαρτυρίες:
«Μαρίκα Κοτοπούλη: Ὅταν κατάλαβε ὁ Ἴων ὅτι ἐπρόκειτο νὰ τὸν ἐκτελέσουν, ἔκανε μιὰ χειρονομία σὰν νὰ ἔλεγε: "περιμένετε μιὰ στιγμή". Ἀπὸ τὴν κακοποίηση ποὺ εἶχε ὑποστεῖ μέχρι τότε εἶχε σπάσει τὸ μονόκλ του, μά, ὅπως ὅλοι οἱ κομψοὶ ἄνδρες τῆς ἐποχῆς του, εἶχε ἕνα ἐφεδρικό. Τὸ φόρεσε καὶ εἶπε: "Εἶμαι ἕτοιμος."
»Ἀ. Χριστοδουλάκης (στρατιώτης ποὺ συμμετεῖχε στὴν ἐκτέλεση τοῦ Ἰ. Δραγούμη): Ἄλλοι μᾶς βάλανε… Δὲν εἶπε λέξη (ὁ Δραγούμης). Στὴ θέση τοῦ σπασμένου μονόκλ ἔβαλε ἕνα ἄλλο. Μᾶς κοίταγε στὰ μάτια καὶ περίμενε. Πυροβολήσαμε, ὅταν ὁ λοχίας μᾶς ἀπείλησε ὅτι θὰ μᾶς τουφεκίσει…»

[18] Ἀρχεῖον Π.Σ. Δέλτα, τ. Α', «Ἐλευθέριος Βενιζέλος», ἐπιμ. Π.Α. Ζάννας, 1978, σελ. 265.

[19] Δημοσθένης Κούκουνας, «Ἴων Δραγούμης: Ὁ διαλεχτὸς τοῦ Ἑλληνισμοῦ», σελ. 67-144, καὶ εἰδικότερα γιὰ τὴν δολοφονία τοῦ Ἴωνα Δραγούμη σελ. 107-144, στὸ Πέτρος Ὡρολογᾶς, Δημοσθένης Κούκουνας, «Ἴων Δραγούμης», σειρὰ «Ἱστορικὲς Μορφές», τ. 6, ἔκδ. Μέτρον, 2008, ISSN 1790-9481.

[19] Κ.Θ. Δημαράς, κεφ. «Η διακόσμηση της ελληνικής ιδεολογίας» στην «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμος ΙΔ', Εκδοτική Αθηνών, 1977, σελ. 398-409.

[20] Κ.Θ. Δημαράς, ὅ.π., σελ. 408: «Η συγκέντρωση βολής την οποία παρουσιάζουν στην Ελλάδα εκείνη την ώρα «Εθνολογισμοί» (1905), «Νέον Πνεύμα» (1906), «Μαρτύρων και Ηρώων αίμα» (1907), είναι κάτι που πρέπει να έχει αντικειμενική βαρύτητα στα μάτια του ιστοριογράφου.»

[21] Αικατερίνη Κουμαριανού, λήμμα «Ίων Δραγούμης» στην εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα, εκδ. Πάπυρος: «Σε όλο το έργο του ανιχνεύεται η επίδραση του Νίτσε και του Μ. Μπαρρές.»

[22] Αικατερίνη Κουμαριανού, ὅ.π.: «Η συμβολή του στη διαμόρφωση εθνικής ιδεολογίας πρέπει να αναζητηθεί στα χρόνια της ωριμότητας.»

[23] Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, «Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και Ηρώων αίμα - Ανατομία της ελλαδικής πραγματικότητας», εκδ. Σταμούλης 2008, ISBN 978-960-6741-93-7, κεφ. «Έθνος», σελ. 69.

[24] Ο ίδιος ο Δραγούμης γράφει («Ο ελληνισμός μου και οι Έλληνες», 1903-09): «Ο εθνικισμός είναι μορφή της ενέργειας. [...] Λοιπόν οι ενεργητικοί άνθρωποι δεν μπορεί παρά να είναι εθνικισταί, είτε το ξέρουν είτε μη, δεν μπορεί παρά να ζουν ανάμεσα στο έθνος τους και εκεί να ξοδεύουν την δύναμή τους και εκεί να παίρνουν δύναμη.»

[25] Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», 1913-14, α' έκδ. περ. «Γράμματα», Αλεξάνδρεια 1914, επανέκδ. Φιλόμυθος, Θεσσαλονίκη 1993, ISBN 960-7375-01-7, κεφ. «Το έθνος», σελ. 64-72, και κεφ. «Το κράτος», σελ. 51-63.

[26] Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», ό.π., κεφ. «Το έθνος», σελ. 67-70: «Ποιος είναι των εθνών ο σκοπός ο τελικός, πές τον προορισμό, πές τον αποστολή, πές τον ανάγκη; Ο πολιτισμός! Να έργο άξιο για τα έθνη, έργο ανθρωπιστικό, έργο αληθινά ανθρώπινο. Να η δικαιολογία των εθνών. Να πώς τα έθνη είναι χρήσιμα στην ανθρωπότητα. [...] Πολιτισμούς γεννούν τα έθνη και αυτά μονάχα. Και αυτή είναι η αξιοσύνη τους η μεγάλη. [...] Δεν φτάνει όμως να είναι ένα έθνος πολιτισμένο, πρέπει κιόλα να είναι πολιτισμένο από δικό του πολιτισμό. [...] Και είναι απαραίτητα όλα τα έθνη.»

[27] Ίων Δραγούμης, «Όσοι Ζωντανοί», 1911, επανέκδ. Φιλόμυθος, Θεσσαλονίκη 1993, ISBN 960-735-02-5, κεφ. «Η φυλή», σελ. 222-232.

[28] ό.π., σελ. 223: «Η φυλή η ελληνική, όσο και να ανακατώθηκε με άλλες φυλές, δεν έχασε το εγώ της και γι' αυτό έμεινε ελληνικό έθνος από τον παμπάλαιο καιρό ίσαμε σήμερα.»

[29] Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 72

[30] Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 87: «Δεν χωρεί καμμιά αμφιβολία ότι στον Ίωνα υπήρξε συμπυκνωμένο όχι μόνο το Έθνος, αλλά και ο Ελληνισμός. Για τον Ίωνα οι Έλληνες ήταν κάτι το ξεχωριστό. Ήταν οι πρώτοι άνθρωποι και οι τέλειοι, εκείνοι οι οποίοι είχαν πλάσει το ανθρώπινο κορμί, αυτοί που, από εξαιρετική αγάπη για τον άνθρωπο, είχαν πλάσει τον άνθρωπο. Τον Ελληνισμό τον ήθελε σαν ένα παντοτινό ποτάμι, στο οποίο θα έτρεχαν μέσα πάντα Έλληνες. Εκείνοι θα ήταν περαστικοί, αλλά ο Ελληνισμός, σαν Ιδέα, σαν Όραμα, θα έμενε πάντα μια αστείρευτη πηγή. Ο Ελληνισμός του Ίωνα δεν είχε χρονικά όρια. Ξεκινούσε από τους προγόνους κι έφτανε ως τους απογόνους του. Εκείνος θεωρούσε τον εαυτό του ως συνδετικό κρίκο ανάμεσά τους. Δούλευε για τον Ελληνισμό δουλεύοντας για τον εαυτό του. Αναζητώντας τις ρίζες του, την ταυτότητά του, επεδίωκε να νιώσει πρωταρχικά τον εαυτό του. Ήθελε να είναι βέβαιος πως ό,τι κι αν έκανε, θα ήταν ορθό γιατί θα ήταν ελληνικό είτε το ένιωθε είτε όχι, είτε το συλλογιζόταν είτε όχι. Ο Ίων αισθανόταν τον εαυτό του σαν κύτταρο του Ελληνισμού.»

[31] Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 27.

[32] Στο Κ. Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 221: «Ναι, συ θα σώσης το Ρωμέϊκο. Ο καθένας πρέπει να ξέρη ότι σ' αυτόν έλαχε να σώση το έθνος του.» και σελ. 223: «Όταν ένας του Γένους δεν θέλει να χαθή το Γένος, πώς μπορεί το Γένος να χαθή; Αφού εγώ δεν το θέλω, πώς μπορεί να χαθή το Έθνος μου;»

[33] Στο Κ. Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 110-111: «Είτε θέλοντας είτε μη, αισθάνομαι τον εαυτό μου ένα με τους ανθρώπους του έθνους μου. [...] Αγάπησα τη φυλή μου, όταν είδα πως γεννήθηκα σαν άνθος από μέσα της, συμπύκνωμά της. Την αντιπροσωπεύω όλην, τα όνειρά της είναι όνειρά μου και οι ελπίδες μου ελπίδες της. Αν έασε την ελπίδα της, θα της δώσω την δική μου και πάλι απ' αυτήν θα πάρω ελπίδα εγώ, αν απελπιστώ. Αν δεν έχει τώρα ιδανικό ή όνειρο κανένα η φυλή μου, θα της δώσω τα δικά μου όνειρα και ιδανικά, και πάλι όμως τη δύναμη για να τα πλάσω, τα όνειρά μου και τα ιδανικά μου, μέσα της θα την εύρω. Αν κουράστηκαν τα μάτια της και δε βλέπει και δε διακρίνει τι δυνάμεις έχει μέσα της, θα της τες δείξω εγώ, αφού εγώ με τα δικά μου μάτια βλέπω και τις διακρίνω. Αν φόβος την πήρε, θα της δανείσω την αφοβία τη δική μου. Ό,τι της λείπει, θα της το δώσω εγώ, και πάλι, ό,τι μου λείπει εμένα από εκείνη θα το πάρω. Γιατί είμαστε ένα. Λαχταρώ πάντα να της μεταγγίζω κάτι δικό μου και απ'αυτήν να παίρνω κάτι άλλο, σαν ηλεκτρισμό... [...] Πηγαίνω να ανακατωθώ με τους ανθρώπους της φυλής μου, να ρίξω όλη μου τη δύναμη στο βάραθρο που λέγεται έθνος, να ξοδέψω τη ζωή μου, νοιώθοντας βαθιά τη φυλή μου, με λύπη, με ενθουσιασμό, με βαρεμό ή με απελπισία.»

[34] Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», ό.π., κεφ. «Το κράτος», σελ. 51-63.

[35] Ο Δραγούμης επιτίθεται στον Βενιζέλο με το άρθρο του «Τιμή και ανάθεμα» (περ. «Νουμάς», τ. 497, 29-12-1912). Πράγματι, ο Α' Βαλκανικός Πόλεμος άφηνε στην Βουλγαρία μεγάλο μέρος της Αν. Μακεδονίας και Θράκης. Κατά ευτυχή τύχη όμως της Ελλάδος (κατά τον Δραγούμη τυχαία) ακολούθησε ο Β' Βαλκανικός Πόλεμος (1913).

[36] Ίων Δραγούμης, «Όσοι Ζωντανοί», ό.π., κεφ. «Ανατολικό κράτος και ένωση της φυλής», σελ. 188-206.

[37] Ίων Δραγούμης, «Στρατός και άλλα», περ. «Νουμάς», τ. 362, 11-10-1909: «Αμέσως κατέβηκε στο νου των γραμματισμένων Ρωμιών μια θύμηση κι ένας συλλογισμός: «Όπως στο ρωμαϊκό αρχαίο κράτος, άμα δόθηκε ισοπολιτεία σ' όλους τους λαούς, οι Έλληνες κατάφεραν κι έκαναν το Ανατολικό τμήμα του σιγά σιγά κράτος ελληνικό, παίρνοντας την πολιτική εξουσία στα χέρια τους - έτσι και στο τούρκικο το κράτος, που κι αυτό κατάχτησε την Ανατολή, αφού τώρα δόθηκε η ισοπολιτεία [σ.σ. συντόμως, βεβαίως, αποκαλύφθηκαν οι πραγματικές προθέσεις των Νεοτούρκων], οι Έλληνες πάλι θα πάρουν σιγά σιγά την πολιτική εξουσία στα χέρια τους και θα κάνουν πάλι το κράτος ελληνικό. Δηλαδή θα ξαναγίνει η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η ιστορία επαναλαμβάνεται κατά γράμμα. [...] Μα είπαμε πως οι Έλληνες δεν έχουν πια την επιβολή που είχαν με τον πολιτισμό τους, τον καιρό των Ρωμαίων. Τώρα κανένας ανατολικός λαός δεν έχει τους Έλληνες ανώτερους από τον εαυτό του. Είμαστε όλοι ισοπεδωμένοι μπροστά στους Ευρωπαίους. Λοιπόν, γιατί θα υπακούσουν τους Έλληνες, που τους σιχαίνονται κιόλας όλοι τους, επειδή από αυτούς όλοι έχουν κάτι ν' αρπάξουν (τα απομεινάρια της πρωτυτερινής τους πολιτικής και θρησκευτικής κυριαρχίας); Μήπως έχουν τάχα λόγχες οι Έλληνες για να εξουσιάσουν τους άλλους και να επιβάλουν το κράτος τους; Μήπως έχουν λάμψη άλλη; Τίποτε. Μονάχα που δεν είναι κακοί έμποροι. Μα και γι' αυτό ακόμα πρέπει να χαντακωθούν. Πώς θα ζήσουν οι άλλοι; Ώστε το τούρκικο το κράτος δεν θα γίνει με τον καιρό Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Και είναι περιττό, μα βλαβερότατο, για το έθνος, να κατασκορπά την ενέργειά του δεξιά κι αριστερά, άσκοπα.»

[38] Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», ό.π., κεφ. «Πηγή ζωής», σελ. 73-85.

[39] Κατά την μαρτυρία του ιδίου, «Φύλλα Ημερολογίου», τόμος Στ', σελ. 40

[40] π. Γ.Δ. Μεταλληνός, καθ. παν. Αθηνών, «Η διαλεκτική των ταυτοτήτων του Πατροκοσμά και του Ίωνα Δραγούμη», εισήγηση στην ημερίδα «Ίων Δραγούμης και Ελληνισμός», Παλαιά Βουλή 24-9-2009, Ινστιτούτο Εθνικών και Κοινωνικών Μελετών «Ίων Δραγούμης».

[41] Στέφανος Μπεκατώρος, «Ίων Δραγούμης, το ξυπνητήρι που ηχεί υπόκωφα ακόμη», εισαγωγή στο «Ανθολόγιο του Νουμά», εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2002, ISBN 960-427-074-5, σελ. 32.

[42] Ίων Δραγούμης, «Η μικρή πατρίδα. Β' Προκήρυξη στους σκλαβωμένους και στους ελευθερωμένους Έλληνες», Κωνσταντινούπολη, Μάρτιος 1908, στο Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», ό.π., σελ. 137-151.

[43] Ίων Δραγούμης, «Η μικρή πατρίδα. Β' Προκήρυξη στους σκλαβωμένους και στους ελευθερωμένους Έλληνες», Κωνσταντινούπολη, Μάρτιος 1908, ό.π.

[44] Ίων Δραγούμης, κεφ. «Δημοτικισμός», σελ. 77-85 στο «Όσοι Ζωντανοί», 1911, ό.π.

[45] Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», ό.π., κεφ. «Νεοελληνικός πολιτισμός», σελ. 103-121

[46] Για τον ρομαντικό χαρακτήρα του Δραγούμη βλέπε π.χ. Πέτρος Χαρτοκόλλης, «Ιδανικοί αυτόχειρες - Έλληνες λογοτέχνες που αυτοκτόνησαν», εκδ. Εστία, 2003, ISBN 960-05-1101-2, κεφ. «Περικλής Γιαννόπουλος», σελ. 35-72, και ειδικότερα για τον Δραγούμη και την σχέση του με τον επίσης ρομαντικό και μποέμ Γιαννόπουλο σελ. 55-57, και κεφ. «Πηνελόπη Δέλτα», σελ. 145-168 και ειδικότερα για την σχέση της Δέλτα με τον Δραγούμη σελ. 152-168. Εξ άλλου, οι χωρίς γάμο ελεύθερες ερωτικές σχέσεις του Δραγούμη με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη είχαν προκαλέσει σκάνδαλο.

[47] Οδυσσέας Ελύτης, «Οι πολλοί Έλληνες του ενός Δραγούμη», σελ. 326-327 στο Οδυσσέας Ελύτης, «Εν λευκώ», εκδ. Ίκαρος, 2006, ISBN 960-7233-26-3.

[48] Οδυσσέας Ελύτης, «Οι πολλοί Έλληνες του ενός Δραγούμη», ό.π. Βλ. επίσης για την επιρροή του Περικλή Γιαννόπουλου και του Δραγούμη στον Ελύτη, Οδυσσέας Ελύτης, «Ανοιχτά χαρτιά», εκδ. Ίκαρος, 1982, σελ. 258.

[49] Νίκος Καζαντζάκης, «Ταξιδεύοντας: Αγγλία», 1969, σελ. 106.

[50] Άγγελος Σικελιανός, «Πεζός Λόγος», τ. Δ', 1983, «Ίων Δραγούμης», σελ. 23

[51] Ο Δημήτρης Πικιώνης αναφέρει το έργο («σχέδιο επάνω σε μια μαλτεζόπλακα») της γλύπτριας Ναταλίας Κωνσταντινίδη, όπου εκονιζόταν «η σύναξη του Παύλου Μελά, του Ίδα και του Περικλή Γιαννόπουλου». (Δ. Πικιώνης, «Η έκθεση της γλύπτριας Ναταλίας Κωνσταντινίδη», α' εκδ. περ. Ζυγός, τ. 87-89, 1963, στο Δ. Πικιώνη «Κείμενα», εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., 2000, σελ. 110)

[52] Ο Ρένος Αποστολίδης, σε επιστολή του προς τον Χρίστο Γούδη, 4-3-2002, γράφει για τον «λεβέντη, παλληκάρι από ρίζα παλιά, Ελλαδική» Ίωνα Δραγούμη, για τον Περικλή Γιαννόπουλο και τον Παύλο Μελά, σημειώνοντας ότι «από τους τρεις - Περικλή Γιαννόπουλο, Παύλο Μελά, Ίωνα Δραγούμη - ο Ίδας υπήρξε ο πιο αυτοσπαταλημένος και αυτοαδικημένος» διότι «ως γνωστόν οι λεβέντες και τα παλληκάρια δεν μπορούν να κάνουν τίποτε στο χώρο της πολιτικής», και μάλιστα «Εδώ ούτε θυσιαστήρια για τέτοιους η νεοελληνική πραγματικότητα. Έτσι εκτρέπεται ο Δραγούμης, αυτοκτονεί ο Περικλής Γιαννόπουλος και ζουν καλά οι μέτριοι, οι ανηρωικοί, χωρίς να κερδίζουμε και τίποτε από τους ελάχιστους ηρωιζόμενους, μέσα σ' όποιους αγώνες ή παρατάξεις.» (Η επιστολή του Ρένου Αποστολίδη ανεγνώσθη από τον Χρίστο Γούδη στην εκδήλωση προς τιμήν του Ρένου Αποστολίδη που διοργάνωσε το Ινστιτούτο «Ίων Δραγούμης» στην αίθουσα της ΕΣΗΕΑ, 11-3-2009.)

[53] Δημήτρης Λαζογιώργος-Ελληνικός, «Ο χαμένος 7ος Ελληνικός Πολιτισμός και οι Νεοέλληνες Φωτιστές», στο Δημήτρης Λαζογιώργος-Ελληνικός, «Επτά ελληνικά δοκίμια», εκδ. Πελασγός, 1996, σελ. 13-21.

[54] Νικόλαος Καρράς, «Με ιδεολογία ελληνική: Νεοέλληνες πνευματικοί ήρωες», εκδ. Πελασγός, 1998, σελ. 57-80.

[55] Δ.Σ. Σούτσος, τεύχος 9 του Ελληνικού Εθνικιστικού Συνδέσμου, Αθήναι 1949.

[56] Άρης Μωραΐτης, περ. «Τότε...», τ. 16, 1984, σελ. 75-92.

[57] Γιῶργος Πισσαλίδης, «Ἴων Δραγούμης: ὁ πατέρας τοῦ Ἑλληνικοῦ ἐθνικισμοῦ», «Ἑλληνικὲς Γραμμές», 2002.

[58] Χρῆστος Χαρίτος, «Ἴων Δραγούμης: Ὁ Ἑλληνικὸς Ἐθνικισμὸς στὴν καθαρή του μορφή», «Ἑλληνικὲς Γραμμές», 24-7-2012.

[59] Μεταξύ άλλων: Κωστής Μοσκώφ, «Η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα 1830-1903», 3η εκδ. 1978, σελ. 199-202· Γιώργος Ιωάννου, στο «Επιτάφια στήλη στον Ίωνα Δραγούμη», Τετράδια Ευθύνης, 1978, σελ. 74· Γιώργος Καραμπελιάς, «Δ. Γληνός - Γ. Σκληρός - Ί. Δραγούμης», εισαγωγή στον τόμο «Η Αριστερά και το Ανατολικό Ζήτημα», 1998· Στέφανος Μπεκατώρος, «Ίων Δραγούμης, το ξυπνητήρι που ηχεί υπόκωφα ακόμη», εισαγωγή στο «Ανθολόγιο του Νουμά», εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2002, ISBN 960-427-074-5, σελ. 9-70. Κατά τον Στ. Μπεκατώρο (ό.π. σελ. 59), «Ο Ίων μιλεί και ηχεί και μετράει νομίζω όσο και όπως ο Μακρυγιάννης, ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Παπαδιαμάντης, ο Βάρναλης, ο Παλαμάς, ο Καρυωτάκης, ο Γιαννόπουλος, ο Σικελιανός, ο Κόντογλου, ο Καζαντζάκης, ο Καβάφης, η Αγγελική Χατζημιχάλη, ο Γιώργος Σαραντάρης, ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Εγγονόπουλος, ο Θεοτοκάς, ο Πεντζίκης, ο Πικιώνης, ο Άρης Κωνσταντινίδης, ο Νίκος Δ. Καρούζος, ο Τσαρούχης, ο Μάνος Χατζηδάκης, ο Μ. Ράπτης (Pablo), και τόσοι άλλοι αείζωοι πνευματικοί σηματωροί του τόπου μας, με τον Καημό της Ρωμιοσύνης μέσα τους.»

[60] Ο Γ. Σκληρός δημοσίευσε το «Κοινωνικόν μας ζήτημα» (Ιούνιος 1907). Ο Δραγούμης απάντησε με το «Το Έθνος, οι Τάξεις και ο Ένας» («Νουμάς» τ. 271, 25-11-1907). Η αντιπαράθεση σοσιαλιστών και εθνοκεντρικών μέσα από τις στήλες του περιοδικού «Νουμάς» κράτησε δύο χρόνια (1907-1909).

[61] Γ. Καραμπελιάς, ό.π.: «Στη σύγχρονη Ελλάδα μόνο ένα μεγάλο πολιτικό και ιδεολογικό ρεύμα προσπάθησε να υπερβεί το δίλημμα έθνος και κοινωνία, παρελθόν και μέλλον, Δύση και Ανατολή, και αποπειράθηκε να ενώσει τις άκριες της αλυσίδας· εκείνο το ρεύμα που στο γύρισμα του αιώνα θέλησε να απαντήσει θετικά στην πρόκληση της εποχής. Εκείνο το ρεύμα που έδωσε τον Καλλέργη, τον Σκληρό και τον Γληνό, τον Παλαμά και τους δημοτικιστές, τον Βενιζέλο και τον Ίωνα Δραγούμη.»

[62] Στ. Μπεκατώρος, ό.π. σελ. 18: «Με τους σημερινούς πολιτικούς όρους, ο Ίων ασπαζόταν την ιδεολογία της σοσιαλδημοκρατίας»· Γ. Πισσαλίδης, ό.π.: «Τα διδάγματά του πέρασαν [...] σε θεωρητικό μόνο επίπεδο στον αυτοδιαχειριστικό σοσιαλισμό του Ανδρέα Παπανδρέου.»

[63] Πέτρος Ωρολογάς, κεφ. «Ιδέες και ιδανικά», στο Πέτρος Ωρολογάς - Δημοσθένης Κούκουνας, «Ίων Δραγούμης», σειρά «Ιστορικές Μορφές», τ. 6, εκδ. Μέτρον, 2008, ISSN 1790-9481, σελ. 47-50: «Φάνηκεν έτσι ο πρώτος Έλλην «εθνικοσοσιαλιστής» [...] Έτσι, στην πιο εμβρυώδη κατάσταση, θολό κι ακαθόριστο, πιάνεται στα κύρια γνωρίσματα το όνειρο του εθνικοσοσιαλισμού.»

[64] Νίκος Γεωργιόπουλος, «Ἴων Δραγούμης: Ὁ ξεχασμένος φιλελεύθερος», Μπλὲ Μῆλο, 15-1-2011.

[65] «Προγραμματικοὶ πολιτικοὶ στοχασμοί», περ. «Πολιτικὴ ἐπιθεώρησις», Μάιος 1916.

[66] Ο Κ. Βακαλόπουλος χαρακτηρίζει τον Δραγούμη «αυτοτυραννισμένο» (ό.π., σελ. 35) και γράφει για την «τυραννική και ανεξάντλητη διερεύνηση του «εγώ» του» (ό.π., σελ. 40)

[67] Ίων Δραγούμης, «Μαρτύρων και Ηρώων αίμα», 1907: «Να ξέρετε πως αν τρέξουμε να σώσουμε την Μακεδονία, η Μακεδονία θα μας σώσει. Θα μας σώσει από την βρώμα όπου κυλιούμαστε, θα μας σώσει από την μετριότητα και από την ψοφιοσύνη, θα μας λυτρώσει από τον αισχρό τον ύπνο, θα μας ελευθερώσει. Αν τρέξουμε να σώσουμε την Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε.»

[68] Μεταξύ άλλων, Στέλιος Παπαθεμελής, πρόλογος στο Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», έκδ. Φιλόμυθος, Θεσσαλονίκη 1993, ISBN 960-7375-01-7, σελ. 15

[69] Κατά το καταστατικό του Ιδρύματος, σκοπός του είναι «η συστηματική μελέτη, έρευνα και προβολή της Ελληνικής Ιστορίας, η ανάδειξη της τρισχιλιετούς συνέχειας του Ελληνικού Έθνους, η προβολή του Ελληνισμού μέσα από τις πολιτιστικές και ιστορικές του διαστάσεις, όπως και η προώθηση της αρμονικής συμβίωσης και συνεργασίας των εθνών (με την καλλιέργεια του αμοιβαίου σεβασμού της ιστορίας, των παραδόσεων, των ηθών και των εθίμων τους), η ανάδειξη των προσωπικοτήτων της νεότερης Ελληνικής ιστορίας και η συμβολή στην ποιοτική αναβάθμιση της πνευματικής και πολιτικής ζωής της Ελλάδος».

[70] Φειδίας Μπουρλᾶς, «Μιὰ ὡραία, ἑλληνικὴ ἐκδήλωσις («Ἴων Δραγούμης καὶ Ἑλληνισμός»)», 29-9-2008.

[71] «31η εκδήλωση μνήμης και τιμής για τον Ίωνα Δραγούμη στην Αθήνα», Ἑλληνικὲς Γραμμές, 29-7-2013.


Σελίδες Πατριδογνωσίας

Φειδίας Ν. Μπουρλᾶς
Ἀθῆναι, 17 Αὐγούστου 2013

Φειδίας Μπουρλᾶς, Φειδίας Μπουρλάς, Pheidias Bourlas, Phidias Bourlas