Ῥωμηοσύνη

Ἀναχρονολόγηση τοῦ ὅρου Ρωμηοσύνη

Τοῦ πατρὸς Γεωργίου Δ. Μεταλληνοῦ, κοσμήτορος τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

(ἐφημερὶς «ΕΠΑΛΞΕΙC», ἔτος 34ο, ἀρ. φύλ. 527, 16 Ἰαν. 2007)

1. Ὅσο κι ἂν κατὰ τὸν κριτικότατο ἀείμνηστο διδάσκαλό μου, καθηγητὴ Νικόλαο Τωμαδάκη, ὁ ὅρος Ρωμηοσύνη εἶναι νεοπλασμα [1], ἐν τούτοις ἐκφράζει κατὰ τὸν αὐθεντικότερο καὶ ἱστορικὰ δικαιωμένο τρόπο, τὸ φρόνημα τῶν Ὀρθοδόξων Πολιτῶν τῆς Νέας Ρώμης (Κωνσταντινουπόλεως), ἀλλὰ καὶ ὅλους τοὺς λαοὺς τῆς γῆς ἢ μεμονωμένα ἄτομα, ποὺ ἔζησαν καὶ ζοῦν ἱστορικὰ μὲ τὸ φρόνημα αὐτό [2]. Ὁ ὅρος ἔχει ἄμεση σχέση μὲ τὰ ἱστορικὰ ὀνόματά μας Ρωμανία καὶ Ρωμαῖος (Ρωμηός), ποὺ συνδέονται ἀδιαίρετα μὲ τὸ ἱστορικὸ μέγεθος ποὺ ἐγκαθιδρύθηκε στὴν ἱστορία στὶς 11 Μαΐου 330 μ.Χ., μὲ τὰ ἐγκαίνια τῆς νέας πρωτεύουσας τῆς Ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας καὶ ὅλης τῆς Εὐρώπης, τῆς Κωνσταντινουπόλεως-Νέας Ρώμης. Ὅπως ὁ κοινότατος (καὶ τόσο παρεξηγημένος) σήμερα ὅρος Ἑλληνοχριστιανικὸς εἶναι κατασκεύασμα γλωσσικὸ μόλις τοῦ 1852 (Σπυρίδων Ζαμπέλιος) [3], ἀλλὰ ἐκφράζει μία μακρὰ ἱστορικὴ πραγματικότητα, ἔτσι καὶ ὁ ὅρος Ρωμηοσύνη (ἀντίστοιχος ὅρος: Φραγκοσύνη) εἶναι μὲν νεώτερο γλωσσικὸ εὔρημα, ἀλλά, μέσα στὶς κοσμογονικὲς ἀνακατατάξεις καὶ μεταπλάσεις τοῦ βαλκανικοῦ χώρου στοὺς τελευταίους αἰῶνες, εἶναι ὁ καταλληλότερος, γιὰ νὰ ἐκφράσει τὸ πνευματικὸ περιεχόμενο, βίωμα καὶ ἦθος τῆς ρωμαίικης καὶ μεταρωμαίικης (βυζαντινῆς καὶ μεταβυζαντινῆς) περιόδου τῆς ἱστορίας τοῦ Ἑλληνισμοῦ, στὴ στενότερη φυλετικὴ καὶ τὴν εὐρύτερη-οἰκουμενικὴ ἐκδοχή του. Ρωμηοσύνη εἶναι ἡ Ἑλληνικότητα στὴν οἰκουμενικὴ-ὀρθόδοξη ἱστορικὴ ἐνσάρκωσή της.

2. Πρόβλημα ὅμως μόνιμο στὴν ἔρευνα συνιστᾶ ἡ ἱστορικὴ ἐμφάνιση τοῦ ὅρου. Βιογραφώντας τὸν Ληξουριώτη ριζοσπάστη πολιτικὸ τοῦ 19ου αἰώνα Γεώργιο Τυπάλδο-Ἰακωβάτο (1813-1882), ἀσχοληθήκαμε εἰδικὰ μὲ τὸν ὅρο Ρωμηοσύνη καὶ τὶς πνευματικοπολιτικὲς παραμέτρους του [4]. Ἐπισημαίνοντας καὶ μεῖς τὴν πρώτη (γνωστὴ ὣς τότε) χρήση τοῦ ὅρου στὸ νεανικό του πολύτιμο ἔργο «Ἱστορία τῆς Ἰόνιας Ἀκαδημίας», γραμμένο μεταξὺ 1831-1837, ποὺ ἐξέδωσε κριτικὰ ὁ καθηγητὴς κ. Σπ. Ἀσδραχᾶς [5], προσπαθήσαμε νὰ προσδιορίσουμε καὶ τὸ ἰδεολογικὸ πλαίσιο ἐμφανίσεως τοῦ ὅρου. Ἔτσι, στράφηκε ἡ προσοχή μας στὴν πνευματικὴ ἐπίδραση τοῦ πρεσβυτέρου ἀδελφοῦ τοῦ Γεωργίου, Κωνσταντίνου (1795-1867), ἱερομονάχου τότε καὶ καθηγητοῦ στὴν Ἰόνιο Ἀκαδημία, καὶ στὸν κύκλο τοῦ ἐθνικοῦ μας ποιητοῦ Διονυσίου Σολωμοῦ (1797-1857), στὸν ὁποῖο διαβάζονταν τὰ κείμενα τῶν Δημ. Καταρτζῆ, Π. Χριστόπουλου καὶ Ἰ. Βηλαρᾶ, στὰ ὁποῖα εἶναι εὐρύτατη ἡ χρήση τῶν συγγενῶν ὅρων Ρωμηὸς καὶ Ρωμανία [6].

Ὅταν ὅμως γράφαμε τὰ παραπάνω (1988), δὲν εἶχε προσελκύσει τὴν προσοχή μας τὸ γνωστὸ καὶ χρήσιμο καὶ ὡς ἱστορικὸ κείμενο «Τραγούδι τοϋ Δασκαλογιάννη» τοῦ Μπάρμπα Παντζελιοῦ, τὴν τελευταία κριτικὴ ἔκδοση τοῦ ὁποίου ὀφείλουμε στὸν ἀείμνηστο Βασίλ. Λαούρδα [7]. Τὴν ὑπόδειξη γιὰ τὴ χρήση τοῦ ὅρου Ρωμηοσύνη στὸ κείμενο αὐτό, δηλαδὴ ἤδη τὸ ἔτος 1786 [8], ὀφείλουμε εὐγνωμόνως στὸν ἀγαπητὸ καὶ ἐκλεκτὸ συνερευνητὴ τῆς ἱστορίας τοῦ Ρωμαίικου, ἱστορικοκριτικὸ καὶ λογοτέχνη, κ. Κώστα Σαρδελῆ.

3. Τὸ τραγούδι τοϋ Δασκαλογιάννη χρησιμοποιεῖ τὸν ὅρο Ρωμιὸς/-ιοί, στὴν ἱστορικὰ καθιερωμένη χρήση του. Π.χ. στ. 56: Οὖλ᾿ οἱ Ρωμιοὶ θὰ σηκωθοῦν καὶ τὴν Τουρκιὰ θὰ φᾶσι (πρβλ. στ. 76, 100, 740). Ἐπίσης τὸν ὅρο Ρούμελη. Στ. 78: πὼς ἐσηκώθηκ᾿ ἡ Βλαχιά, κι ἡ Ρούμελη κι ἡ Μάνη (Ρούμελη = ἡ Στερεὰ Ἑλλάδα), σ᾿ ἀντίθεση μὲ τὴν Τουρκιά (στ. 121, 144, κ.ἄ.). Σ᾿ αὐτὸ τὸ πλαίσιο χρησιμοποιεῖται καὶ ὁ ὅρος Ρωμηοσύνη, καὶ μάλιστα σὲ ἀναφορὰ πρὸς τὸ ἀναμενόμενο ἐλεύθερο Γένος, στὰ ἀκόλουθα σημεῖα:

στ. 10: «Ὁ Δασκαλογιάννης μὲ τὴν καρδιὰ τουν ἤθελε τὴν Κρήτη Ρωμιοσύνη...» Τὸ νόημα τοῦ ὅρου προσδιορίζεται σαφῶς ἀπὸ τοὺς ἑπόμενους στίχους: 11-16: «Κάθε λαμπρὴ καὶ Κυριακὴ ἤβανε τὸ καπέλλο / καὶ τοῦ Πρωτόπαπα ᾿λεγε: Τὸ Μόσκοβο θὰ φέρω / νὰ τὰ συντράμει τὰ Σφακιὰ τσοὶ Τούρκους νὰ ζυγώξου / καὶ γιὰ τὴν Κόκκινη Μηλιὰ δρόμο νὰ τῶνε δώσου. / Μὰ κι ὅποιοι των εθέλουσι στὴν Κρήτη ν᾿ ἀπομείνου / Σταυρὸ νὰ προσκυνήσουσι καὶ χρισθιανοὶ νὰ γίνου.»

στ. 108: «τσὴ Ρωμιοσύνης τὸν ὀχτρὸ οὖλοι νὰ πολεμοῦσι...»

στ. 980-981: Μὰ δίχως νὰ τὴν κάμουσι τὴν Κρήτη Ρωμιοσύνη / νὰ τὰ ξεβγάλουν τὰ Σφακιὰ δὲν ἦτο δικιοσύνη...

Σημειώσεις:

[1] Ν.Β. Τωμαδάκη, «Ἡ ἀδόκιμος Ρωμιοσύνη καὶ ἡ ὑπόδουλος Ρωμηοσύνη», ΕΕΒΣ, τ. 44 (1979-80), σ. 330.
[2] Βλ. π. Γ.Δ. Μεταλληνοῦ, «Εὐρωπαϊκὸς Διαφωτισμὸς καὶ Ρωμιοσύνη (Ἔλεγχος θέσεων τῆς Δυτικῆς Ἱστοριογραφίας)», στὸν τόμο «Ἑλληνισμὸς Μετέωρος», Ἀθήνα 1992, σ. 7486.
[3] Βλ. Κ.Θ. Δημαρᾶ, «Νεοελληνικὸς Διαφωτισμός», Ἀθήνα 1993, σ. 404.
[4] π. Γ.Δ. Μεταλληνοῦ, «Πολιτικὴ καὶ Θεολογία», Κατερίνη 1990, σ. 51 ἑ.ἑ.
[5] Γεώργιος Τυπάλδος-Ἰακωβάτος, «Ἱστορία τῆς Ἰόνιας Ἀκαδημίας». Ἔκδοση - εἰσαγωγὴ - σχόλια Σπύρος Ἰ. Ἀσδραχᾶς, Ἀθήνα 1982.
[6] π. Γ.Δ. Μεταλληνοῦ, ὅπ.π., σ. 78 ἑ.ἑ.
[7] Μπάρμπα Παντζελιοῦ, «Τὸ τραγούδι τοῦ Δασκαλογιάννη». Εἰσαγωγὴ-Σχόλια Βασ. Λαούρδα, Ἡράκλειον Κρήτης, 1947. Κατὰ τὸν ἐκδότη εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ ἀξιόλογα ἔργα τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας (σ. 7).
[8] Βλ. Βασ. Λαούρδα, ὅπ.π., σ. 13.

Οἱ περιπέτειες τῶν ἐθνικῶν ὀνομάτων τῶν Ἑλλήνων
Σελίδες Πατριδογνωσίας

Φειδίας Ν. Μπουρλᾶς
Ἀθῆναι, 19 Ἰουνίου 2010