Ἀναβίωσις τοῦ ὀνόματος «Ἕλληνες» (Γεννάδιος Σχολάριος)

Ὁ Γεννάδιος Σχολάριος καὶ τὸ ὄνομα «Ἕλλην»

(Porta Aurea, «Ο ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΣΧΟΛΑΡΙΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΕΛΛΗΝ»)

Είναι συνηθισμένο να αναφέρεται, ως ένδειξη του ανθελληνισμού του άγνωστου αυτού λαού των «Βυζαντινών», η φράση του Γεννάδιου Σχολάριου ότι δεν είναι Έλληνας, παρ' όλο που μιλάει ελληνικά, αλλά χριστιανός. Όπως συνήθως συμβαίνει με την βυζαντινή ιστορία, οι απόψεις των πολλών για αυτήν βασίζονται στην ημιμάθεια των λίγων, η οποία δεν οφείλεται μόνο στον ιδεολογικό (μη επιστημονικό) προσανατολισμό των τελευταίων αλλά και στην εκ μέρους τους έλλειψη έρευνας των πρωτογενών βυζαντινών πηγών ή έστω της επιστημονικής βιβλιογραφίας σχετικά με τις πηγές αυτές.

«Έλλην ων τήι φωνήι, ουκ αν ποτέ φαίην Έλλην είναι, δια το μη φρονείν ως εφρόνουν ποτέ οι Έλληνες· αλλ' από της ιδίας μάλιστα θέλω ονομάζεσθαι δόξης. Και ει τις έροιτό με τις ειμί, αποκρινούμαι χριστιανός είναι», λοιπόν;

1) Πράγματι ο Σχολάριος έχει αναφέρει ότι δεν είναι Έλληνας αλλά χριστιανός σε ένα σύγγραμμά του, το οποίο ονομάζεται «Ἔλεγχος τῆς ἰουδαϊκῆς νῦν πλάνης». Σε αυτό ο Σχολάριος συζητά με έναν Ιουδαίο στο θρήσκευμα. Είναι αυτονόητο ότι σε συζητήσεις με αλλόθρησκους πάνω στο ζήτημα της αληθινής θρησκείας ένας χριστιανός (κι οποιοσδήποτε) θα πρόβαλε την θρησκευτική του ιδιότητα, και έτσι έπραξε ο Σχολάριος. Διαλεγόμενος με έναν Ιουδαίο θα μιλούσε με όρους θρησκευτικού αυτοπροσδιορισμού. Αυτοπροσδιορίζεται ως Βυζάντιος εκ γενετής, ως Θετταλός λόγω καταγωγής, απορρίπτει το Έλλην λόγω παγανισμού και αυτοπροσδιορίζεται ως χριστιανός. Τίποτε το μεμπτό σε όλα αυτά όσον αφορά στην δήλωση της εθνικής καταγωγής του: δεν λέει ότι δεν είναι εθνικά Έλληνας αλλά ότι δεν είναι παγανιστής. Τα παραπάνω είναι τα μόνα γνωστά σχετικά με το πώς αυτοπροσδιοριζόταν ο Σχολάριος, για τους επικριτές του Σχολάριου, κι αυτό μπορεί κανείς εύκολα να το διαπιστώσει.

2) Στον διάλογο του Σχολάριου «Νεόφρων ἢ ἀερομυθία» (1445), ο Νεόφρων, οπαδός της Ένωσης των Εκκλησιών, συζητά με τον Παλαίτιμο, ο οποίος είναι κατά της Ένωσης. Στο τέλος του διαλόγου αυτού ο Σχολάριος μάς αποκαλύπτει ότι ο Παλαίτιμος είναι ο ίδιος. Σε ένα απόσπασμα του διαλόγου αυτού ο Σχολάριος λέει προς τον Νεόφρονα: «Ἑλλήνων γάρ ἐσμεν παῖδες», δηλαδή είμαστε παιδιά των Ελλήνων. Περίεργες δηλώσεις από κάποιον που λέει ότι δεν είναι Έλληνας αλλά χριστιανός. Αλλά μόνο για όσους δεν αντιλαμβάνονται ότι ο Σχολάριος χρησιμοποιεί και τις δυο έννοιες του Έλλην είναι περίεργες.

3) Σε γράμμα του προς τον Λουκά Νοταρά («τῷ μεγάλω δουκί», 1451) ο Σχολάριος αναφέρεται στη συνοδική ιστορία του θέματος της Ένωσης των Εκκλησιών κατά την εποχή των Κομνηνών, των Λασκαρίδων (στη Νίκαια) και του Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου, όταν -όπως γράφει- τα ζητήματα των Ελλήνων πήγαιναν καλά («...ὁπότε τὰ Ἑλλήνων... ἤνθει»). Εδώ ο Σχολάριος αποκαλεί Έλληνες τους Βυζαντινούς της εποχής των Κομνηνών και του βασιλείου της Νίκαιας.

4) Στο ίδιο γράμμα ο Σχολάριος αποκαλεί τον Λουκά Νοταρά τον καλύτερο από όλους τους σημερινούς Έλληνες («βέλτιστε τῶν νῦν Ἑλλήνων ἁπάντων»). Θεωρεί δηλαδή Έλληνα στην εθνότητα τον Νοταρά, και προφανώς δεν θα μπορούσε να υποθέσει κάποιος ότι ο Σχολάριος τον θεωρούσε παγανιστή.

5) Σε γράμμα του προς τον βασιλιά της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας («τῷ βασιλεῖ Τραπεζοῦντος», 1449/50) ο Σχολάριος του λέει ότι κοσμεί το γένος των Ελλήνων: «κοσμεῖς δὲ ἄρα τοιοῦτος ὢν τὸ γένος ἅπαν Ἑλλήνων».

6) Στο «Κατὰ τῶν Πλήθωνος ἀποριῶν ἐπ᾿ Ἀριστοτέλει» (1443/4) ο Σχολάριος γράφει: «δι᾿ αἰδοῦς γάρ ἐστιν ἡμῖν ὁ ἀνὴρ τάγε ἄλλα ἐν τοῖς νῦν Ἕλλησιν».

7) Στο «Κατὰ τῆς σιμωνιακῆς αἱρέσεως ἢ ἀπιστίας» (1451), το οποίο απευθύνει στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο γράφει για τους Έλληνες που έχουν απομείνει: «πᾶσιν Ἕλλησι τοῖς ὑπολελειμμένοις».

8) Στον «Παραμυθητικὸν τῷ βασιλεῖ Κωνσταντίνω ἐπὶ τῇ μεταστάσει τῆς δεσποίνης τῆς μητρὸς αὐτοῦ», για τον θάνατο της μητέρας του αυτοκράτορα, Ελένης, γράφει: «ὅσοι τῶν Ἑλλήνων ἢ Ρωμαίων τοῦ πράγματος ὕστερον συναισθήσονται». Εδώ βλέπουμε ότι ο Σχολάριος θεωρεί τους Βυζαντινούς («Ρωμαίους») Έλληνες.

9) Σε λόγο που έγραψε μετά την Άλωση και με αφορμή την παραίτησή του από το πατριαρχικό αξίωμα (1454/5, «ἐπὶ τῇ ἁλώσει τῆς πόλεως καὶ τῇ παραιτήσει τῆς ἀρχιερωσύνης») ο Σχολάριος μεταξύ άλλων γράφει:

α) «...πατρίδος τῷ νῦν ἑλληνικῷ γένει μιᾶς τε καὶ κοινῆς» (...πατρίδας του ελληνικού έθνους μιας και κοινής), αναφερόμενος στην Κωνσταντινούπολη.
β) «...τῶν ἐν τῷ κλίματι τῷδε Ἑλλήνων πάντων» (...όλων των εκεί Ελλήνων), αναφερόμενος στους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης.

10) Στο «Θρήνο» του για την Άλωση (1460) ο Σχολάριος γράφει:

α) «τίς οὐχ ὁμολογεῖ βελτίστως Ἕλληνας ἀνθρώπων πάντων γενέσθαι;»
β) «καὶ νῦν οὐκέτι τὰ τῶν Ἑλλήνων ὁ ἀνθρώπινος βίος ἕξει σεμνά, οὐδὲ τὰ μνημεῖα τῆς προγονικῆς ἡμῶν ἀρετῆς ἢ ἐστήξει, ἢ μένοντά που καλῶς γνωσθήσεταί τε καὶ θαυμασθήσεται».
γ) «εἶδον...τὴν ἐλπίδαν τοῦ δυστήνου τῶν Ἑλλήνων λειψάνου πᾶσαν ἀνηρημένην» (...) «ἔζων ταύτη» (sc. τῇ ἐλπίδι) «τρεφόμενος καὶ ὡς ἀνθησόντων ποτὲ τῶν ἑλληνικῶν πλεονεκτημάτων».

Δηλαδή: «Αλλοίμονο, για τα άλλα σιωπώ, αλλά είδα να χάνεται όλη η ελπίδα των δυστυχισμένων υπολειμμάτων των Ελλήνων, που μέχρι τότε σάλευαν σε μία μόνο πόλη και σε λίγα κορμιά με ακόμη λιγότερες αρετές. Εγώ ο δυστυχισμένος ζούσα με αυτήν [=την ελπίδα], κι έτσι, σαν να επρόκειτο ν' ανθίσουν κάποτε από κάποια ανέλπιστη μεταβολή τα ελληνικά προτερήματα, προσπαθούσα για χάρη της ελπίδας αυτής να περισώσω τα λείψανα των καλών, είτε ενεργώντας ο ίδιος είτε παρακαλώντας όσους μπορούσαν να κάνουν οτιδήποτε. Και τώρα πια ο ανθρώπινος βίος δεν θα έχει ως πρότυπά του τα «σεμνά» των Ελλήνων, ούτε θα τα στήνει ή, εάν μένουν κάπου, δεν θα τα γνωρίσει κανείς καλά, ούτε και θα τα θαυμάσει.»

11) Σε ένα διάλογό του, 6-7 χρόνια μετά την «Απολογία», ο Σχολάριος γράφει «Ἑλλάς, ἡ πρὸς ἡμῖν αὕτη καὶ ἀρχαία πατρὶς ἡμῶν».

12) Το όνομα «Γραικός» ο Σχολάριος χρησιμοποιεῖ:

α) στην «Απολογία» (1454/6)
β) στην «Αναφορά»
γ) γράφοντας κατά του Βησσαρίωνα.

Είναι ενδεικτικό ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία (την οποία αποκαλεί «Ανατολική») ποτέ δεν αποκαλείται «τῶν Γραικῶν», ενώ αντίθετα η Ρωμαιοκαθολική αποκαλείται «τῶν Λατίνων». Δηλαδή δεν χρησιμοποιεῖ το «Γραικός» με την εκκλησιαστική έννοια αλλά με την εθνική.

Βιβλιογραφία:

1) Απ. Βακαλόπουλου, «Νέος Ελληνισμός, οι ρίζες, η καταγωγή των Ελλήνων και η διαμόρφωση του έθνους, (1204 - Μέσα 15ου αιώνα)»

2) Athanasios D. Angelou, «Who am I? Scholarios' answers and the Hellenic identity»

Οἱ περιπέτειες τῶν ἐθνικῶν ὀνομάτων τῶν Ἑλλήνων
Σελίδες Πατριδογνωσίας

Φειδίας Ν. Μπουρλᾶς
Ἀθῆναι, 13 Ἰουνίου 2010