Ὁ πόλεμος τοῦ 1940 μὲ τὸ πινέλο του Ἀλέξανδρου Ἀλεξανδράκη

Ἀλέξανδρος Ἀλεξανδράκης (Ἀθήνα 1913 - Ἀθήνα 1968). Σπούδασε στὴν Α.Σ.Κ.Τ. Ἀθηνῶν κοντὰ στοὺς Σπ. Βικάτο καὶ Οὐμβέρτο Ἀργυρό. Πῆρε μέρος στὸν Ἑλληνο-ιταλικὸ πόλεμο καὶ ἀπεικόνισε σὲ ἕνα τύπο ὑπαιθριστικοῦ ρεαλισμοῦ τὰ γεγονότα του. Μὲ ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιὰ τὸ σχέδιο, τελικὰ βρῆκε τὸ δρόμο του πρὸς τὴ χαρακτική, τὴν ὁποία εἶχε διδαχτεῖ κοντὰ στὸν Γ. Κεφαλληνό. [1]

Ἀλέξανδρος Ἀλεξανδράκης
(Φωτ. Φ.Μ., ἀπὸ τὴν ἔκθεσι «Μνῆμες τοῦ ᾿40 - Ἀλέξανδρος Ἀλεξανδράκης» στὸ Πολιτιστικὸ Κέντρο Δήμου Ἀθηναίων «Μελίνα», 25-10-2008)

Αέρα! [2]

Προέλασις (1945, ἐλαιογραφία σὲ μουσαμά) [1]

Ξαφνικὰ μέσα στὴν νύχτα [3]

Μέχρις ἐσχάτων [3]

Ἀλέξανδρος Ἀλεξανδράκης: Ὁ ζωγράφος τοῦ ἔπους τοῦ 1940

(Γιῶργος Πισσαλίδης, «Αλέξανδρος Αλεξανδράκης: ο ζωγράφος του έπους του '40», «Ἑλληνικὲς Γραμμές», 7-11-2008)

Ἀέρα!   Προέλασις   Ὑπὲρ πάντων Ἀγών   Μὲ τέτοιο λαμπρὸ στρατό   Ξάφνιασμα μέσ᾿ τὴν νύχτα   Πυροβολικὸ στὸ ποτάμι   28η Ὀκτωβρίου 1940   Ὑπὲρ βωμῶν καὶ ἑστιῶν

Μπορεί η γιορτή της 28ης Οκτωβρίου να πέρασε, αλλά το ηρωικό της πνεύμα εμπνέει πάντα. Έτσι η καλύτερη πρόταση για κάθε Έλληνα πατριώτη αυτήν την περίοδο είναι η έκθεση «Μνήμες του ’40 - Αλέξανδρος Αλεξανδράκης» στο «Δημοτικό Πολιτιστικό Κέντρο Μελίνα» (Θεσσαλονίκης και Ηρακλειδών, στάση μετρό Κεραμικού) μέχρι 16 Νοεμβρίου. Είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζεται το συνολικό έργο του γνωστού ζωγράφου εμπνευσμένο από το Αλβανικό Έπος. Γεννημένος στην Αθήνα το 1913, ο Αλέξανδρος Αλεξανδράκης έδειξε το ταλέντο του από νωρίς εκθέτοντας έργα σε ηλικία 13 χρονών στην ΧΑΝ Το 1931 εισήχθηκε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου σπούδασε ζωγραφική και χαρακτική. Στην ζωγραφική είχε ως καθηγητές τον Σπύρο Βικάτο και τον Ουμβέρτο Αργυρό και στην χαρακτική τον Γεώργιο Κεφαλληνό. Το 1933 υπήρξε σκιτσογράφος στο «Έθνος» και το 1937 αποφοιτεί από την ΑΣΚΤ συγκεντρώνοντας και τα τέσσερα βραβεία που προέβλεπε ο κανονισμός (προσωπογραφία, γυμνό, ημίγυμνο και σύνθεση). Η περίπτωση αυτή αναφέρεται σαν μοναδική στα χρονικά της Σχολής. Την 28η Οκτωβρίου 1940, ο Εθνικός Κυβερνήτης Ιωάννης Μεταξάς λέει το περήφανο ΟΧΙ στον Ιταλό πρεσβευτή Τσιάνο και η Ελλάδα μπαίνει στον πόλεμο. Την ίδια μέρα οι Έλληνες φαντάροι φεύγουν για την Αλβανία «με το χαμόγελο στα χείλη». Έφευγαν χαρούμενοι, τραγουδώντας και χαιρετώντας από τα βαγόνια τους συγγενείς. Οι σκηνές όπου οι φαντάροι φεύγουν με το εικόνισμα της Παναγίας για φυλακτό έχουν μείνει ιστορικές. Ανάμεσα τους ο δεκανέας πυροβολικού Αλέξανδρος Αλεξανδράκης και οι 5 αδελφοί του. Στην Βόρειο Ήπειρο, ο Ελληνικός στρατός πολέμησε υπέρ βωμών και εστιών, απελευθερώνοντας την προαιώνια ελληνική γη: Κορυτσά, Κλεισούρα, Τεπελένι. Οι Έλληνες έγραψαν ιστορία στα αλβανικά βουνά. Αυτήν την μεγάλη ιστορία ενός μικρού αριθμητικά λαού ενάντια σε μια αυτοκρατορία, θα καταγράψει στις λιγοστές ώρες ανάπαυλας ο Αλέξανδρος Αλεξανδράκης. Για να το καταφέρει θα χρησιμοποιήσει ότι μέσο είναι διαθέσιμο. Μολύβι, κιμωλία, πένα, μελάνι, αποτυπώνοντας στα πρόχειρα το υλικό που αργότερα, μετά τον πόλεμο θα αποτελέσουν το υλικό για την πρώτη έκθεση του. Αυτή η έκθεση θα κάνει τον μεγάλο εκπρόσωπο της διανόησης της 4ης Αυγούστου, Σπύρο Μελά να γράψει στην «Εστία» της 22ης Ιουνίου του 1946: «Ο κ. Αλέξανδρος Αλεξανδράκης είναι ο πρώτος Έλλην ζωγράφος, που μας δίδει με την υπέροχον έμπνευσιν του και την εξαιρετική του τέχνην του την Αλβανικήν εποποιία και ωρισμένας δραματικάς στιγμάς της κατοχής». Ενώ θα βραβευθεί με τον Πολεμικό Σταυρό. Σήμερα 62 χρόνια μετά εκείνη την πρώτη του έκθεση, ο Πολιτισμικός Οργανισμός του Δήμου Αθηναίων, το Ίδρυμα Σ.Ο.Φ.Ι.Α. και το Πολεμικό Μουσείο, τιμώντας την προσφορά του Αλέξανδρου Αλεξανδράκη, στην Τέχνη και την Ελλάδα διοργανώνουν, από 8 Οκτωβρίου έως 16 Νοεμβρίου 2008 στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων «Μελίνα» (Θεσσαλονίκης και Ηρακλειδών, κοντά στο Μετρό Κεραμικού), την έκθεση «Μνήμες του ’40 - Αλέξανδρος Αλεξανδράκης». Την έκθεση την επισκεφθήκαμε στις 22 Οκτωβρίου, όταν οργανώθηκε εκδήλωση με τον τίτλο «Μεθύστε με το αθάνατο Κρασί» όπου απαγγέλθηκαν πατριωτικά ποιήματα του Διονύσιου Σολωμού, του Κωστή Παλαμά και του Άγγελου Σικελιανού, προβλήθηκε το ντοκυμαντέρ του Νέστορα Μάτσα «Με την εικόνα, το λόγο και το φρόνημα» και την συμμετοχή της Αθηναϊκής Δημοτικής Μαντολινάτας Εξαρχείων–Νεαπόλεως «Ο Διονύσιος Λαυράγκας» με τραγούδια της τραγουδίστριας του Έπους Σοφία Βέμπο. Τιμώντας έτσι με τον καλύτερο τρόπο το πνεύμα της τέχνης του Αλέξανδρου Αλεξανδράκη. Πρέπει να πούμε ότι στον χώρο της έκθεσης πριν φτάσει κανείς στο έργο του Αλεξανδράκη, μπορεί να απολαύσει ιστορικές φωτογραφίες, εφημερίδες και γελοιογραφίες της εποχής, λιθογραφίες, αλληλογραφία από το μέτωπο και αντικείμενα του ελληνικού, ιταλικού, γερμανικού και βουλγαρικού στρατού, καθώς και την χειροποίητη συλλογή από στρατιωτάκια του καλλιτέχνη. Μετά μπαίνουμε στον κυρίως χώρο της έκθεσης με αντιστοιχία του πίνακα και του προσχεδίου, που είχε γίνει στο γόνατο μέσα σε συνθήκες πολέμου. Το πρώτο έργο είναι η προσωπογραφία του καλλιτέχνη σε ελαιογραφία με γυαλιά και επίσημο ένδυμα. Ακολουθούν δύο αίθουσες με έργα του καλλιτέχνη όπου αφουγκράσθηκε τον ηρωισμό, τον πόνο και την αυτοθυσία του Ελληνικού στρατού, δοσμένα με γεμάτο ένταση εκφράσεις ξεπερνώντας τα ξένα αντίστοιχα παραδείγματα τέχνης επηρεασμένης από τον πόλεμο. Να πούμε για «Το Κάλεσμα» (η 28η Οκτωβρίου 1940), όπου ένας στρατιώτης αποχαιρετά κοιτώντας πίσω, προφανώς τους δικούς του. Μια λέξη ηχούσε στα αλβανικά βουνά: «Αέρα» και αυτήν ο Αλεξανδράκης κατέγραψε στην διάσημη ομώνυμη σύνθεση με τους 4 στρατιώτες σε πρώτο φόντο και τους υπόλοιπους να πηδάνε χαντάκια και βουνά. Διάσημες έχουν μείνει οι πίνακες όπου οι στρατιώτες αψηφούν τον κίνδυνο ρίχνοντας χειροβομβίδες στον εχθρό. Όμως όλες οι στιγμές δεν είναι εύκολες. Ο στρατιώτης στο «Έρποντας» έχει την αγωνία να τον ανακαλύψουν οι αντίπαλοι. Το «Περνώντας το ποτάμι» δείχνει τους στρατιώτες προσπαθώντας όχι μόνο να περάσουν το φουσκωμένο ποτάμι, αλλά να περάσουν και τα άλογα που έχουν τρομοκρατηθεί. Ίσως η πιο χαρακτηριστική σύνθεση του Αλεξανδράκη, αλλά και του ίδιου του Αλβανικού έπους είναι η «Προέλαση» με τον στρατιώτη με το αυτόματο μπροστά και τον γιατρό να τρέχει από πίσω ξέροντας ότι κάπου εκεί βρίσκονται τραυματίες. Και φυσικά υπήρχαν «Οι Άγνωστοι Ήρωες», τα γαϊδουράκια που επωμιζόταν το βάρος των πολεμοφοδίων. Χαρακτηριστικός είναι ο πρωτότυπος τίτλος του προσχεδίου «Κίτσο, έλα λίγο και τους φάγαμε». Ενώ παρομοίως το «Κρυοπαγήματα» μετατράπηκαν σε «Υπέρ Βωμών και Εστιών» δίνοντας ένα πιο ηρωικό πνεύμα. Και τέλος η απόλυτη θυσία στο «Η Διαταγή Εξετελέσθη» με τον θάνατο του στρατιώτη μπροστά στα συρματοπλέγματα. Αυτήν την έκθεση θα πρέπει να την επισκεφθούν τα ελληνικά σχολεία ειδικά σε Ρεπούσιους καιρούς, υπενθυμίζοντας ότι η τέχνη υπάρχει αρχικά για τον λαό και να δημιουργεί εθνική συνείδηση. Ώρες Έκθεσης: Δευτέρα μέχρι Σάββατο 9:00 – 13:00 και 17:00 – 21:00. Κυριακή μόνο πρωί. Δευτέρα κλειστά. * Ὁ Γιώργος Πισσαλίδης είναι κριτικός κινηματογράφου και αυτήν την περίοδο συγγράφει το βιβλίο «Ο Σύγχρονος Κινηματογράφος της Δεξιάς». Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο φύλλο της 1ης Νοεμβρίου 2008 της εφημερίδας «Ελεύθερος Κόσμος».

Μνῆμες τοῦ ᾿40 - Ἀλέξανδρος Ἀλεξανδράκης

Ἔκθεσις ἔργων τοῦ ζωγράφου τοῦ ΟΧΙ στὸ Πολιτιστικὸ Κέντρο Δήμου Ἀθηναίων «Μελίνα», Ὀκτώβριος 2008

(Ἑλένη Μπίστικα, «Μνήμες του '40 - Αλέξανδρος Αλεξανδράκης», Εκθεση έργων του ζωγράφου της αλβανικής Εποποιΐας στο Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων «Μελίνα» έως 16/11/08», «Ἡ Καθημερινή», 10-10-2008)

Για αυτούς που πολέμησαν στα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας, για τους συγγενείς αυτών που άφησαν εκεί την τελευταία τους πνοή, και έμειναν σε πολλές περιπτώσεις άταφοι σε απάτητες χαράδρες και κορυφογραμμές, για αυτούς, ιδίως, που τραυματίστηκαν και έχασαν την αρτιμέλειά τους, εισπράττοντας μια σύνταξη ως «ανάπηρος πολέμου», αυτό που λυπεί και πονά περισσότερο, είναι το να ξεχνάμε εμείς που ζούμε στην ελεύθερη Ελλάδα, και όσοι απόλεμοι επιζούν, το με πόση προθυμία ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα της πατρίδας. Εφυγαν τραγουδώντας, χαιρετώντας από τα κατάμεστα βαγόνια τους δικούς τους, μάνες, αδέλφια, γυναίκες με μωρά στην αγκαλιά, περήφανοι που πήραν το όπλο για να κρατήσουν την Ελλάδα μακριά από κατακτητικές βλέψεις. Μικροί αριθμητικά αλλά με καρδιά λιονταριού, με πίστη στον Θεό και στο δικαίωμα της ελευθερίας, πέτυχαν οι Ελληνες το ακατόρθωτο: απώθησαν τον εχθρό, προελαύνοντας σε νικηφόρες μάχες και με τη γενναιότητα και την αυτοθυσία τους καθυστέρησαν τις δυνάμεις του Αξονα, αλλάζοντας την τροπή και την έκβαση του πολέμου, του Β' Π.Π., του πιο αιματηρού και καταστροφικού στον αιώνα που πέρασε. Ως τώρα, κάθε χρόνο, με το που πλησιάζει η εθνική εορτή της 28ης Οκτωβρίου, η «Κ» με ολοσέλιδα αφιερώματά της και η στήλη, χάρις στη συνδρομή στοιχείων από τους αναγνώστες της, τιμάμε το Επος του '40. Και πάντα κρατάμε μια θέση τιμητική για τον Αλέξανδρο Αλεξανδράκη, που πολέμησε, δεκανέας πολυβολητής, με το όπλο και την ξιφολόγχη στο ένα χέρι και με το άλλο ζωγραφίζοντας τον πόλεμο όπως τον ζούσε, στο μέτωπο, με τα άλλα ηρωικά φανταράκια, με τους πιστούς συντρόφους τους, τα άλογα, που έσερναν τα πυροβόλα σε βουνά και χιονισμένες πλαγιές. Εφέτος, μας ευχαρίστησε πολύ η πρωτοβουλία του Πολιτισμικού Οργανισμού του Δήμου Αθηναίων και της προέδρου του κ. Σόφης Δασκαλάκη - Μυτιληναίου που, με τη συνεργασία του Ιδρύματος Σ.Ο.Φ.Ι.Α. και του Πολεμικού Μουσείου τιμούν, 62 χρόνια μετά τον πόλεμο της Αλβανίας, και 40 χρόνια μετά τον θάνατό του, τον Αλέξανδρο Αλεξανδράκη (1913-1968), διοργανώνοντας την Εκθεση «Μνήμες του '40 – Αλέξανδρος Αλεξανδράκης» στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων, όπου παρουσιάζεται για πρώτη φορά ολοκληρωμένο το έργο του ζωγράφου για το Αλβανικό Επος.

Έκθεση - προσκύνημα

Η έκθεση εγκαινιάστηκε την Τετάρτη 8 Οκτωβρίου στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων «Μελίνα» στην Ηρακλειδών 66 και Θεσσαλονίκης, Θησείο και θα διαρκέσει ώς τις 16 Νοεμβρίου 2008. Κανείς γονιός που γνωρίζει καλά σε ποιους οφείλουμε την ύψιστη ευτυχία να μεγαλώνουμε τα παιδιά μας σε καιρούς ειρήνης και ελευθερίας, δεν πρέπει να παραλείψει να επισκεφθεί την Εκθεση - προσκύνημα, παίρνοντάς τα μαζί του για να γνωρίσουν έναν σπουδαίο ζωγράφο, έναν Ελληνα πατριώτη. Γιατί ο Αλέξανδρος Αλεξανδράκης μέσα από την τέχνη του παρουσιάζει το αληθινό αφτιασίδωτο πρόσωπο του πολέμου, τον ηρωισμό, τον πόνο, τις κακουχίες, την ερημιά του θανάτου με σάβανο το χιόνι. Η Εκθεση εκτός από τις υδατογραφίες, τα σκίτσα, τις ελαιογραφίες (που ζωγράφισε μετά, με υλικό τα σκίτσα με μολύβι ή με κάρβουνο πάνω στο γόνατο, εκεί στο μέτωπο), περιλαμβάνει και τη χειροποίητη συλλογή από στρατιωτάκια του Αλέξανδρου Αλεξανδράκη. Επίσης ιστορικές φωτογραφίες, εφημερίδες της εποχής, έγγραφα του '40, αλληλογραφία από τα μέτωπα και αντικείμενα του ελληνικού, ιταλικού, γερμανικού και βουλγαρικού στρατού, καταθέτουν τις δικές τους, αυθεντικές μαρτυρίες, όπως και οι αφίσες και εικονογραφίες του ζωγράφου Νείρου.

Την Τετάρτη 22 Οκτωβρίου στο πλαίσιο της Έκθεσης, πάντα στο Πολιτιστικό Κέντρο «Μελίνα», ώρα 19:00 θα ακολουθήσει η εκδήλωση «Μεθύστε με τ' αθάνατο κρασί», με απαγγελίες από ποιήματα του Διονυσίου Σολωμού, Κωστή Παλαμά και Αγγελου Σικελιανού. Επίσης θα γίνει προβολή του ντοκιμαντέρ του Νέστορα Μάτσα «Με την εικόνα, τον λόγο και το φρόνημα» με συμμετοχή της Αθηναϊκής Δημοτικής Μαντολινάτας Εξαρχείων - Νεαπόλεως «Ο Διονύσιος Λαυράγκας», με τραγούδια της Σοφίας Βέμπο, τραγουδίστριας του Επους. Ώρες λειτουργίας 9 π.μ. - 1 μ.μ. και 5-9 μ.μ. εκτός Κυριακής απογεύματος και Δευτέρας. Για πληροφορίες τηλ. 210-36.44.449. Για τον Αλέξανδρο Αλεξανδράκη (1913-1968) γράφουν:

- «Ο Αλ. Αλεξανδράκης είναι ο πρώτος Έλλην ζωγράφος που μας δίδει με την υπέροχον έμπνευσίν του και την εξαιρετικήν τέχνην του την αλβανικήν εποποιίαν», έγραφε ο Σπύρος Μελάς στη «Εστία» της 22ας Ιουνίου 1946, όταν πρωτοπαρουσιάστηκε η έκθεση του πολέμου του '40 του Αλέξανδρου Αλεξανδράκη.

- «Μάρτυρας του πολέμου, αλλά όχι απολογητής του ο Αλέξανδρος Αλεξανδράκης καταθέτει με τον χρωστήρα του την πεμπτουσία της ελληνικής ψυχής, του ηρωισμού, της ανδρείας... Προκειμένου να διατηρήσουμε την ιστορία που έγραψαν άλλοι και να ζωντανέψουμε την ιστορική συλλογική μνήμη, ένας από τους τρόπους είναι να διασώσουμε και να διαιωνίσουμε αυτές τις στιγμές ελευθερίας που μας χάρισαν οι ανώνυμοι και επώνυμοι ήρωές μας», τονίζει στον συλλεκτικό Κατάλογο της έκθεσης ο δήμαρχος Αθηναίων κ. Νικήτας Κακλαμάνης.

- «Δεκανέας του πυροβολικού ο Α.Α. και πρώτα απ' όλα στρατιώτης, στις λίγες ανάπαυλες της μάχης ζωγραφίζει με όποιο υλικό υπήρχε διαθέσιμο. Μολύβι, κιμωλία, πένα, μελάνι αποτυπώνουν με τον πυρετό της έντασης εκφράσεις, στιγμές, χειρονομίες, τοπία, πρόσωπα, κινήσεις. Η έκθεση αυτή είναι η ευκαιρία μας να γνωρίσουμε τον ζωγράφο Αλέξανδρο Αλεξανδράκη και να τον τιμήσουμε, να αποτιμήσουμε το παρόν με ένδοξους όρους του παρελθόντος», υπογραμμίζει στον Κατάλογο η πρόεδρος Πολιτισμικού Οργανισμού Δήμου Αθηναίων κ. Σόφη Δασκαλάκη - Μυτιληναίου.

Στα εγκαίνια της έκθεσης παρέστησαν η πρόεδρος ΠΟΔΑ κ. Σόφη Δασκαλάκη - Μυτιληναίου, ο πρόεδρος του Ιδρύματος ΣΟΦΙΑ (Συλλόγου Οργανωμένων Φιλολογικών Ιστορικών Αρχείων) κ. Ρένος Μιχαηλίδης, η σύζυγος του ζωγράφου κ. Αλεξάνδρα Αλεξανδράκη (φωτογραφία), η κόρη του Ελένη και ο αδελφός του κ. Ευτύχιος Αλεξανδράκης, με τον οποίο πολέμησαν μαζί. Επίσης, η γλύπτρια κ. Ναταλία Μελά, ο κ. Ηλίας Λαλαούνης, ο ιστορικός τέχνης κ. Χάρης Καμπουρίδης, ο ζωγράφος κ. Αχιλλέας Δρούγκας, η συγγραφέας κ. Ζηράνα Ζατέλλη, βουλευτές και συγγραφείς, τεχνοκριτικοί.

Πηγές ἀπὸ ὅπου ἐλήφθησαν οἱ φωτογραφίες τῶν πινάκων:
[1] CD-ROM «Νεοελληνικὴ Ζωγραφικὴ» τοῦ περιοδικοῦ «RAM», Μάιος 1997.
[2] Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν.
[3] Περιοδικὸν «Τότε...».

Ἡ Ἑλλὰς τοῦ ΟΧΙ
Σελίδες Πατριδογνωσίας

Φειδίας Ν. Μπουρλᾶς
Ἀθῆναι, 8 Ὀκτωβρίου 2011